La Iha Ema Ida Mak Hatene Buat Hotu

DÍLI – Paulo Freire: “Nínguem ignora tudo. Nínguem sabe tudo. Todos nós sabemos alguma coisa. Todos nós ignoramos alguma coisa. Por isso, aprendemos alguma coisa”.

Ho dalen tetun signifika, “La iha ema ida la hatene buat hotu. La iha ema ida hatene buat hotu. Ita hotu hatene buat ruma. Ita hotu la hatene buat ruma. Tanba ne’e, ita aprende buat ruma”.

Afirmasaun badak ne’e, nu’udar lia midar no kmo’ok ne’ebé Justina Soares sita, husi matenek na’in koñesidu edukasaun nian, husi rai badin, Brasil ne’e, hodi alerta nu’udar dadolin korajen hodi fanun timoroan hotu, feto eh mane, ki’ik eh boot, atu labele lakon oportunidade aprende tan, aprende la iha limitasaun no aprende nafatin durante ita-nia moris tomak.

Dadolin ne’e nia haklaken, tanba liuhusi aprendijazen bele dezenvolve koñesimentu no abilidade moris iha ita idaidak nia án. Haktuir ba esperiénsia kmo’ok ne’ebé iha, estudante mellor klasifikadu ensinu rekorente tinan 2016/2017 ne’e hateten, maske lakon oportunidade antes ne’e, rahun kmanek oportunidade ne’e la lakon leet de’it. Maibé nakfilak hikas ba esperansa foun, hodi koko ku’u hikas murak loron aban nian, nu’udar maluk timoroan sira seluk ne’ebé iha ona oportunidade antes ne’e.

Iha salaun Delta Nova, Díli, foin lalais, Feto isin morena, lotuk, ain ás ne’e konta teni sasidik, susar no terus, ne’ebé nia hasoru, inklui maluk timoroan seluk ne’ebé iha situasaun hanesan.

Iha ulun boot Ministériu Edukasaun (ME), família, amigu no parente sira, nia dehan, ho sasidik sira ne’e haboot ona sira neon, hodi koko kontinua hakat no hakat. Maske neneik, to’o ikus konsege duni harahun kbiit situasaun sira-ne’e hotu, sai hikas mehi furak ida ba loron aban.

“Durante iha prosesu aprendizajen, ami hasoru difikuldade oioin. Hanesan preokupasaun ba família nian, responsabilidade ba oan sira, kondisaun estadu ka isin rua, distánsia ne’ebé do’ok, tempu limitadu, kondisaun saúde no situasaun sosiu-kulturál. Maibé ami esforsu nafatin, hodi aprende  no to’o ohin-loron ami bele remata ami-nia estudu,” estudante Sentru Komunitáriu Aprendijazen (SKA)-Kristu Rei, Díli ne’e haktuir tan.

Haka’it hikas ba estudu ekivalente ne’ebé iha, Justina Soares ne’ebé hafutar án ho faru mutin, saia metan ho nahe Tais Timor iha kaba’as leten ho oin nabilan, kmanek tebes nu’udar feto timoroan loloos, iha matan wa’in nia hateke, iha salaun nonok nia sasin, nia orgullu no apresia ba programa ensinu rekorente ne’ebé fornese ona husi Ministériu Edukasaun (ME) ne’e.

“Ami iha interese atu partisipa iha programa nasionál ekivalénsia, tanba iha ninia diploma ne’ebé ekivale ho ensinu formál terseiru siklu ka pré-sekundáriu,” Justina Soares husi SKA-Kristu Rei ne’e dehan.

La to’o ne’e de’it. La natoon de’it ho orgullu no apresiasaun ne’e. Dala ida tan, hodi maluk seluk nia naran, nia hasee ba ema tomak ne’ebé husik biban hodi rona nia lian ne’e, katak, programa ekivalente ne’e halo sira interesadu.

Tanba prosesu aprendizajen ne’e, hanesan modalidade semi-prezensiál no previzibilidade atu sira bele fahe tempu hodi aprende. Nune’e mós, metodulojia ensinu ida-ne’e, atraente. Tanba la’o tuir karaterístika real husi joven no adultu nian, tuir sira-nia hakarak no ezizénsia moris duni.

Rohan no ninin ba nia apresiasaun ne’e, Justina Soares hasee no hamenu hela ba na’i ulun edukasaun sira-nia tilun, liuhusi Diresaun Nasionál Ensinu Rekorente, ME nian, atu kontinua kuda fini, habelar nafatin dikin programa ekivalénsia iha fatin sira seluk, atu komunidade bele asesu ba edukasaun, bele iha kbiit liutan nu’udar besi-asu.

Rahun di’ak. Lia hasee ne’e la monu lerek de’it ba rai. Lia menon ne’e mós la mohu de’it iha anin nia huu. Katak iha fatin hanesan, Ministru Edukasaun António da Conceição hateten, edukasaun iha ninia kompleksu rasik.

Maske nune’e, ME buka nafatin koopera ho parseiru sira, atu bele estabelese akademia komunitária, sei kria kondisaun ba ekivalente sira ka vokasionál ou ensinu sekundária jerál ninian.

Maibé, tenke orienta ba nasaun ninia dezenvolvimentu . Saida mak ita halo ba ita-nia ema sira hodi hetan empregu, liuhusi buat sira ne’e, atu serve ba nasaun.“Ida-ne’e konseitu ida ne’ebé, buka parseiru atu hadi’a di’ak liutan konseitu ida-ne’e, atu ema hotu bele partisipa,” ministru edukasaun dehan tan.

Basá, tuir ministru edukasaun António da Conceição, edukasaun ne’e integradu na ba ema hothotu. Edukasaun ne’e setór ida ne’ebé importante tebes ba ema hothotu, labarik ki’ik to’o ferik-katuas sira.“Ita keta ko’alia bebeik liberta nasaun, liberta povu. Sei labele, se ita ladauk liberta ita-nia án,” dehan ministru.

Atu mundu livre husi analfabetu, Timor-Leste mós partisipa dadauk liuhusi edukasaun. Timoroan sira ne’ebé lakon oportunidade ba edukasun tan konsekuénsia husi funu, balun lakon oportunidade tan la iha kbiit atu kontinua eskola.

La iha asesu ba eskola, balun mós lakon oportunidade tan ita-nia kultura rasik, kaben sedu.“Ita-nia realidade, ita buka hamenus neneik,” katak tan ministru edukasaun, António da Conceição.

Fini ensinu rekorente, programa ekivalénsia tubun antes ne’e, tanba hetan tulun husi laran lu’ak Banku Mundiál ho  orsamentu hamutuk US$ 4.613, 209.31 no Governu Timor-Leste rasik hamutuk US$ 142.000.943.94. (Jornalista:Rafy Belo/Editór: Otelio Ote)

Foto: Justina Soares