Operasaun Citilink bazeia ba akordu estadu TL-RI, Kumpri Lei Indonesia

DILI - Operasaun aviaun Citilink ne’ebé halo voo (semo) Denpasar-Dili ne’e bazeia ba akordu entre estadu rua, Timor-Leste no Indonesia, ne’ebé halao iha tinan hirak liu ba ho Garuda Indonesia Aiways (GIA). Maibe tanba GIA nia rute iha merkadu nakunu mak haruka fali Citilink halo operasaun Denpasar-Dili

Kestaun ne’e hato’o husi Vise Ministru Obras Publikas Transportes e Telekomunikasaun, Eng. Inacio Moreira ba BT iha nia knar fatin, Tersa (23/5) hodi hatan deklarasaun Diretór Servisu Rejistu Verifikasaun no Emprezarial (SERVE) nian ne’ebé fo sai iha semana liu ba katak operasaun Citilink ilegal tanba seidauk banate tuir lei ne’ebé mak iha, liu-liu iha SERVE nian.

“Hau hakarak esplika oituan konaba aviaun Citilink. Citilink ita hotu hatene katak antes ne’e nia halo ona operasaun, iha tinan hirak liu ba, ne’ebè hahu husi aviaun Garuda. Maibe tanba aviaun Garuda nia operasaun iha Indonesia la to’o, tanba ne’e mak sira haruka fali Citilink mak mai. Ne’e dunik iha momentu aviaun Citilink mai ne’e desijaun husi estadu Indonesia, laos sira (Citilink) ida-idak mak mai husu. Por enkuantu husi ASA estadu Timor-Leste ho Indonesia nia akordu ne’e klaru, tanba akordu ne’e organiza husi MNEC(Ministerio dos Negocios Estrangeiros e Cooperação) i depois mak halo komunikasaun ho MOPTC (Ministerio Obras Publicas, Transportes e Comunicações),” dehan Vice Ministru Inacio.

Nia dehan aviaun Citilink iha parte ida hetan charter (aluga) husi empreza ida husi Timor ho naran Air Timor, maibe iha momentu ne’eba hetan problema jestaun no management ne’ebé Citilink lakoi semo tan mai Dili. Ho problema refere aviasaun sivil konfirma kedas ba kompana hodi husu rajaun ne’ebé lakohi halo operasaun iha TL, maibe ikus mai iha rejultadu husi kompana Indonesia katak Kompaña chater ne’ebé reprezenta iha Timor Leste labele ona selu aviaun hodi hapara operasaun iha TL.

“Empreza ida charter ba sira ne’e la bele ona atu selu, maibe MOPTC dehan ba sira katak Citilink hetan dejidnadu husi estadu Indonesia hodi mai semo iha Timor-Leste, ne’e dunik kestaun negósiu ho Air Timor ne’e, ida ne’e negósiu internal. i la bele mai tama fali iha akordu ida ne’ebé estadu rua halo ne’e,” dehan Inacio.

Tanba ne’e ho problema refere iha momentu ne’e MOPTC notifika Citilink no Citilink hakarak halo operasaun mesak. Ho ida ne’e mak MOPTC fó tempu ba Citilink halo operasaun mesak, no halo preparasaun hodi loke agencia fan bilete no trata mos dokumentus komersiu nian, ne’ebè iha momentu ne’e nia fó tempu semana rua ba Citilink hodi kompleta rekejitus sira ne’e no Citilink rasik mos prontu no kompremitivu hodi selu taxa hahu husi loron operasaun ne’e mai oin.

“Agora preokupasaun husi ita nia agencia SERVE ne’e keta la iha koordenasaun karik? Ida ne’e mak sira nia hanoin karik! Maibe atu hatete deit katak reuniaun ne’ebé ami halo ho akta ne’e. Atu hatete katak, iha semana rua nia laran Citilink tenki iha ona sertidaun de negósiu (komersiu) inklui dokumentus husi SERVE no importante liu mak sira tenke selu taxa ba estadu.

Ne’e dunik ba hau la iha problema. Tanba ne’e hau bele dehan katak ida ne’e kestaun administrativa deit, ne’e dunik hau hein katak ita bele komprende malu para hodi rejolve, tanba ita hakarak ka lakoi ita mos persija aviaun atu semo iha ita nia rai,” katak nia. Nia afirma katak Timor mak persija, no ida ne’e Timor mak tenki komprende.

Nune’e nia espera katak instituisaun relevante iha Timor bele rezolve problema ne’e lalais iha tempu badak, hodi nune’e Citilink la bele hein fali. Iha fatin ketak, responsavel maksimu kompañia Citilink iha Timor Leste, Fernando da Silva hateten Aviaun Citilink atu halo operasaun iha Timor Leste liu husi prosesu ne’ebé naruk no ikus mai konsege Citilink halo operasaun.

“Citilink tama iha Timor ne’e hahu prosesu naruk. Prosesu ida ne’e mos tanba ita nia governu mak husu no governu Indonesia fó uluk Garuda ho Sriwijaya. mas Garuda labele tama, sira (Garuda) fó Citilink tanba ita nia aeroportu ne’e memenuhi sira (Citilink) nia kriteria, tanba ne’e mak Citilink mai. Citilink kuandu mai momentu ne’e Air Timor mak aluga,” nia esplika.

Nia dehan agora daudaun Citilink hahu halo operasaun no nia rekoñese katak Citilink seidauk halo prosesa nia lisensa tanba sei iha prosesu naruk.Fernando mos dehan laos Citilink mesak mak la kompri ida ne’e tanba aviaun balun ne’ebé oras ne’e halo ona operasaun durante tinan 10 nia laran hanesan Sriwijaya foin mak hetan lisensa inklui mos Air Nort, SilkAir to’o oras ne’e seidauk iha lisensa.

“Ita koalia ba kotuk aviaun balu tama besik tinan 10 ona, Sriwijaya sira foin tama iha lisensa mais hanesan Air Nort, SilkAir hotu-hotu la iha.Citilink mos seidauk iha lisensa hanesan sira seluk tanba ne’e hau hakfodak wainhira Citilink tama Citilink tama mos klaru seidauk preparadu,” afirma Fernando. Nia mos afirma katak operasaun Citilink mai Dili ne’e tanba Governu Timor Leste mak husu atu ajuda aviaun seluk ne’ebé mak halo operasaun ona iha Timor Leste liu-liu iha selebrasaun 20 de Maio foin lalais ne’e tanba pasajeiru ne’ebé mak makas hodi partisipa iha selebrasaun restarasaun indepedensia TL nian.

“Ita nia bo’ot sira kuandu husu para depois nia bele mai atu bele ajuda karik iha loron 20 Maio ne’e foin lalais liu ba ne’e, ita nia pasajeirus ne’e mai makas entaun tenki mai tama lolos ne’e 28 de Abril hahu ona, mais depois ita hare situasaun ne’e seidauk bele tanba ita sei presiza preparadu entaun muda ba fali dia 1 fulan Maio sira husu prontu dia 1 ne’e labele entaun dia 12 tenki tama,” klarifika nian.

Relasiona ho deklarasaun Diretór SERVE nian katak Citilink seidauk sai entidadade legal, Fernando hatan katak kompañia kontinua kompri no oras ne’e iha prosesu ne’ebé lao dadaun hela hodi trata dokumentus ba lisensa nian. Nia mos husu ba governu atu haree mos kona ba Air North ho SilkAir ne’ebé mak durante ne’e lisensa la iha, hanesan uluk Air Timor ne’ebé kuandu aluga Garuda ne’ebé Citilink mak mai mos laiha lisensa lao nafatin deit, no agora dadauk NAM Air ho Sriwijaya mak iha ona.

Citilink Kumpri Lei Indonesia 

Iha parte seluk, eis deputadu Parlamentu Nasional, Manuel Tilman hateten operasaun aviaun Citilik iha Timor Leste legal tanba aviaun refere kumpri lei husi nasaun Indonesia rasik. Nia dehan, normalmente ligasaun governu ba governu, ida ne’e exekutivu entre nasaun rua ou tolu kada exekutivu ida kompri tuir nasaun.

Nia fo ezemplu Government To Government (GTG) hanesan Portugal ho Timor Leste hodi koopera iha area bar-barak hanesan formasaun ba militares, formasaun ba polisia, formasaun ba juizes,prokuradores, funsaun publiku no seluk tan. Akordu GTG laos entre governu deit maibe governu Timor ho instituisaun Internasionál hanesan Banku Mundial (BM), Banku Dezenvolvimentu Aziátiku (ADB).

Ne’ebé kuandu fo osan iha sira nia planu ne’e bolu naran subsidiu (grant) ne’e fo maibe TL nia relasaun ne’e la grante ida maibe emprestimu, liliu ba estradas por exemplu kuandu BM halo estrada ida husi Dili ba Aileu, Aileu ba Maubesse ba Ainaro, Suai, ida ne’e. Nia dehan relasiona ho Citilink ida ne’e laos akordu GTG maibe kompañia ho kompañia ida ne’ebé iha regra Empreza nian tanba uluk Garduda haruka Citilink mai iha Timor Leste koopera ho Air Timor maibe tanba Air Timor ho governu relasaun ladi’ak maske governu fo tulun.

Entaun agora kompañia Garuda ho governu Timor Leste liu husi MOPTC maibe ida ne’e laos GTG. “Tanba ne’e mak laos GTG, maski garuda ne’e kompaña nasional Indonesia ne’ebé importante iha mundu.Maibe hanesan Sriwijaya Air ne’e kompaña tuan, general ida mak na’in ba kompaña rua ne’e ba sosa deit kompañia sira ne’ebé fora do merkadu Amerika la presiza tan kontrolu da fabrika mak haruka mai Indonesia ne’e.

Tanba ne’e mak imi hare iha estatistiku tuir Asia deit mos nia aviaun monu barak, ita tenki proteze ita nia ema liu hosi buat ida hanesan ne’e,” dehan Manuel Tilman ba BT iha nia knar fatin Praia dos Coqueiros, Dili, Kuarta (24/05). Nune’e Tilman apoiu akordu ne’ebé mak governu liu husi MOPTC halo ho governu Indonesia ba operasaun Citilik iha Timor, maibe governu Indonesia laiha direitu iha Timor Leste. Sira so bele haruka sira nia ajensia ida subsidaria naran Citilink hodi servisu ho TL, laos GTG, maibe liu husi departamentu ida iha Timor Leste.

“Buat ne’e laos GTG ida, se karik bele departementu ita nian ida governu Timor transportes Aeros ho kompaña Garuda aviaun kuandu nia halo akordu ruma extra hanesan ne’e tenki ho apoiu departementu transporte Indonezia semo deit mai iha Timor mos estrangeiru tiha ona transporte maritima hosi Surabaya mai to Dili mos estrangeiru tanba nia folin $80 maibe Bali – Atambua $50 tanba rute domestika,” nia dehan.

Nia afirma maske governu Indoneia nain 100% ba Garuda maibe mai halo operasaun iha Timor Leste sira tenke prese rekejitu husi Indonesia nia no la presiza rekezitu husi Timor Leste tanba governu TL mak reprezenta tanba bainhira Aviaun monu governu mak selu. Tan ne’e nia klarifika, rejistu ne’e ba rekuinesimentu ida katak sira nia estatutu ne’e mai iha SERVE noSERVE rekonese katak kompaña ida funsiona iha indonesia tuir lei neba, kuandu sala buat ruma ita kaer governu Indonesia nia lei.

Maibe bainhira sira ilegal iha Indonesia mak labele tama halo operasaun iha Timor Leste maibe Citilink nudar kompana legal. “Sira ne’ebé ilegal iha Indonesia la bele tama iha ne’e la signifika ilegal tanba ema kumpri ema nia lei ne’e, tanba ita iha akordu komersial ida, Citilink legal konstituida legalmente klaru ke sira SERVE hatene liu husi ita nia governu se la ba rejistu iha SERVE ne’e governu ita nian nia responsabilidade laos governu Indonesia.

Bele ita nia governu mak hatene malu hela tanba SERVE ligasaun ho Ministeriu Justisa no Transporte Aeros ne’e ho MOPTC ne’e la koordena malu ida tanba MOPTC nee indepedente duni,” katak nia. Nia mos informa katak se Citilink ilegal iha Indonesia TL konsidera ilegal iha Timor Leste maibe Citilink laos illegal tanba iha kompana ida mak reprezenta Timor ba halo akordu iha Indonesia.

“Hau iha konesimentu, sira ba halo runiaun to’o Jakarta ho governu Indonesia depois mak fo autorizasaun ida katak sira bele representa Citilink iha Timor ne’e kompaña ho kompaña laos governu ho governu. Kompaña ida representa Citilink iha Timor ne’e legal, nia tenki hetan lisensa hosi SERVE, kompaña ho kompaña tuir area komersial ne’e tenki iha lisensa regras komersiais, ba Citilink ne’e laos konseilu de Ministeriu, Obras Publikas iha departementu ida transportes terrestre,” informa Manuel. (BT)

Business Timor