Keta Ta’uk Husu Se Hakarak Aprende

DILI, (TATOLI) - Artista ansedénsia timoroan,  Jen Shyu, hamenu, bainhira ita kuriozu atu hatene buat ruma, hakarak buka tuir buat ruma hodi hatene keta ta’uk atu husu ba se de’it mak hatene. Fraze ida ne’e mós vale tebes iha arte no múzika.

“Labele ta’uk husu, se hakarak aprende no hatene,” enkoraja kompozitora no kantora norte-amerikanu ho orijen timoroan Jen Shyu, vensedora ida husi edisaun Prémiu Doris Duke, iha Uma Amérika, Kampus Resende, UNTL, Díli, horseik.

Iha atividade Coffee Chat with musician Jen Shyu: “We Are Not Strangers: Projecting Tradition Into the Future and Finding Your Voice Within”, Shyu hanesan vokalista jazz esperimentál ida no multi-intrumentista ne’ebé kanta iha lian inglés, koreanu, indonéziu ho tétun ne’e, haktuir katak nia pesoalmente gosta tebes múzika bainhira sei ki’ik.

“Iha moris ne’e ha’u gosta tebes múzika. Hahú ki’ik ho talenta ne’ebé Maromak fó, ha’u mós hahú buka dalan oioin no tuir kompetisaun,” esplika Shyu ne’ebé antes ne’e lansa ona “Sounds and Cries of the World”, tan hetan influénsia husi mehi Timor-Leste nian, esperiénsia múzika barak husi kontinente aziátiku no viajen ida ba abut husi nia família timoroan nian.

Iha esperiénsia, ho otas sei nurak, kantora ne’ebé moris iha Peoria, Illinois, Amerika, 28 marsu 1978 ne’e aprende uluk kona-ba múzika klásika husi kontinente Europa nian.

Iha tinan 13, nia aprende múzika no dansa tradisionál iha Cuba, Taiwan, Brasil, China, Korea-dus-Sul, Timor-Leste no Indonézia.

Shyu ne’ebé moris husi inan timoroan, aman ema Taiwan ne’e mós termina nia estudu iha Stanford University iha área violinu klásiku no dansa ballet. Husi esperiénsia akadémika ne’e lori ansedénsia timoroan ne’e konsege hetan vitória iha kompetisaun toka pianu “Tchaikovsky Piano Concerto No. 1 in Bb Minor” nomós iha fatin no eventu barak.

Bainhira sei ativa iha mundu akadémiku, nia halo peskiza kona-ba múzika, arte no dansa tradisionál iha nasaun barak iha mundu. Husi peskiza sira ne’e, peskiza ne’ebé nia halo ho estensiva liu mak iha Indonézia, iha 2014, liliu kona-ba ritu solo nian: Seven Breaths, diresiona husi filmmaker Garin Nugroho.

“Imi mós bele,” enkoraja manan na’in MAP Fund, Jerome Foundation, Chamber Music America’s New Jazz Works, New Music USA, Jazz Gallery, no Roulette nomós Asian Cultural Council, Korean Ministry of Foreign Affairs ho Korean Ministry of Culture, Sports and Tourism ba foinsa’e timoroan sira.

Kompozitora no kantora ne’ebé gosta tebes mós jenre jazz ne’e konta tuir katak nia tama iha mundu luzófona, nia hananu barak lian portugés, foti husi poeta brazileira Patricia Magalhães no konsege halo álbun Inner Chapters.

Hafoin ida ne’e, iha tinan 2010, nia vizita mai Timor-Leste no hela iha ne’e fulan tolu. Durante nia estadia iha ne’e, nia hakerek ho influénsia artista timoroan sira, iha rai laran no timoroan ida iha diaspora, Austrália, Maria Madeira nia pintura ne’ebé refleta maka’as ba pasajen husi relatóriu CAVR (Comissão de Acolhemento da Verdade e Reconciliação). “Song for Naldo” nu’udar ezemplu  ida.

“Iha ne’e, ha’u aprende mós knananuk tradisionál, lakadou, ho mestre ida naran Marçal hela iha Aileu, ne’ebé hananu ho lian tetun,” konta tuir artista  Jen Shyu ne’ebé produz ona álbun: Jade Tongue, Sounds and Cries of the World, For Now, Synastry ho label gravasaun husi Pi Recordings, 4AM Music no Jen Shyu ne’e.

Hodi informa katak múzika lakadou ne’e hanesan esperimentál no eklétiku hodi fó influénsia barak, ne’ebé refleta mós ba nia identidade inklui efeitu husi peskiza ne’ebé nia hala’o ona durante ne’e iha nia kareira.

“Múzika importante tebes tanba ne’e ema barak enjoy (desfruta). Ha’u konsidera kreatividade importante,” realsa kompozitora, kantora Jen Shyu ne’ebé sempre la’o akompaña ho “Guitara Fulan” husi Taiwan no seluk modelu tronku husi Korea-du-Sul ne’e.

Ba ajénsia Tatoli, nia hateten katak partikularmente, nia gosta múzika klásika ka tradisionál ne’e tanba hakarak prezerva buat ne’ebé sei kategória orijinál nune’e “espera” labele hetan influénsia husi múzika no dansa moderna sira.

“Hametin abilidade no aprende múzika tradisionál ka klásika sira tanba múzika moderna influénsia nia hodi bele lakon lalais,” hateten artista poliglota ne’ebé hakarak aprende tan lian Japaun no Fransa nian iha tinan oin mai ne’e.

Nia esplika, razaun nia hakarak no gosta tebes hodi hananu knananuk klásika, dansa tradisionál ne’e tan hetan inspirasaun husi nia inan rasik ne’ebé mós nu’udar timoroan ida, nia liafuan katak: “Ita bele aprende buat ne’ebé foun, maibé buat ne’ebé orijinál ita nian mós tenke kontinua”. Nia sente inspirasaun perfeita ida.

“Inspirasaun ida, fraze perfeita ida. Resposta ida ne’ebé ha’u gosta tebes,” haktuir Jen Shyu, kompozitora no kantora norte-amerikanu ho orijen timoroan ne’e.

Nune’e mós, ho talenta ne’ebé nia iha, Jen Shyu relata katak atu muda mós persepsaun husi ema oeste sira kona-ba ema ázia sira. Tanba ne’e, hanesan jerasaun ida husi kontinente Ázia, nia hakarak promove Ázia liuhusi nia múzika klásika, dansa tradisionál inklui gastronomia no buat importante sira seluk tan.

“Ema iha ideia no persepsaun sala kona-ba Ázia. Entaun, ha’u koko fahe kultura, múzika tradisionál, hahan, dansa tradisionál. Ha’u koko introduz kultura klásika sira. Nune’e sira bele koñese,” haktuir kompozitora no kantora  Jen Shyu.

Hodi reforsa mós katak iha era globalizasaun ezisténsia múzika moderna ho jenre oioin de’it maibé importante ita tenke hadomi nafatin buat ne’ebé ita nian.

Gosta ka lae ne’e, ita idaidak nia problema tanba la’ós akontese iha Timor-Leste de’it maibé iha fatin barak iha mundu ema barak influensiadu ho múzika, dansa no buat modernu seluk tan.

“Ita tenke iha kreatividade, ita tenke hadomi. Se lae, ita-nia múzika tradisionál sira bele lakon,” enkoraja kompozitora no tokadora, Jen Shyu ne’ebé oras ne’e hakle’an liutan nia komunikasaun iha lian tetun, iha Lorosa’e English Language Institute (LELI) ne’e.

Jornalista: Rafy Belo | Editór: Manuel Pinto

Foto: Artista Jen Shyu. Foto foti husi: https://jenshyu.bandcamp.com/