Xanana Gusmão nia Politika | Hamriik iha Destinu formasaun Governasaun Foun

Husi: Sancho Xavier* | opiniaun

Eleisaun remata ona ho hakmatek. Iha oprtunidade ikus mos ba avo 2 nee bele salva ida-idak ho nia status quo, tamba ne'e mak sira komesa book malu maibe balun finji jual mahal tiha. susar duni iha periodu sira nune'e atu bele sukat se mak lakon no se mak menan ne'e sintomas normal iha vida politika. Espera katak Formasaun Governu VII mai ho dinamiku foun ba serbisu kualidade hodi hasai povu husi kiak no mukit ba moris diak.

Hela deit ona loron balun ita atu simu ita nia servidor sira nebe tur iha "uma fukun" PN no "uma mutin" Palcio do Governo. Dadaun ne'e politiku sira preokupadu los ho saida mak sira bele halo ba prosesu formasaun governu nian. Lider politiku sira durante loron tolu nia laran depois rezultado provisoriu fo sai, sira komesa bolu atensaun ba malu, book malu, kebit malu, hanesan lolos sira soe iska ba tasi laran atu dada ikan, ikan balun konsege horon ona iska, balun fali hare iska halai dook tiha maibe ikan boot sira hare iska sei cuek-cuek maske tuur hare hela iska ne’e.

Se mak bele tuir se? Iha pratika politika iha Timor-Leste forsa politika boot rua deit mak nia existensia sei kontinua ba tempu naruk no hau fiar sei lamate. FRETILIN hamriik ona ho forsa politika ida nebe boot laos mosu iha era ukun nia laran maibe haboot kedas husi moris mai luta rezistensia nian mak halo FRETILIN nia existensia susar atu lakon no laiha fatin atu hamate existensia ida ne’e. Xanana Gusmão wainhira hahu nia kareira politika tranforma CNRT ba partidu politiku halo atakes maka’as ba FRETILIN tamba ema politiku sira laos tamba FRETILIN. Xanana moris husi FRETILIN hanesan nia hateten ona katak nia almamater mak FRETILIN. Xanana Gusmão mak halo mudansa ba luta FRETILIN halo susesu ba misaun FRETILIN durante rexistensia nian, tranforma CNRN CNRM ba CNRT, ne’e atu dehan katak iha politika Timor nian hau bele konta deit FRETILIN no Xanana Gusmão.

Ita fila ba eleisaun parlamentar no formasaun Governu ne’e depende ba negosisaun politika atu termina formasaun VII Governu ba periodu 2017-2022, sei sai sasukat ida ba existensia Governasaun ba tinan lima. Obstaklu ida iha negosiasaun ida ne’e ba susesu Governasaun durante tinan lima nian nebe partidu mais votadu tenki hare. Hare husi postura politiku nebe iha dadaun ne'e partidu lima mak liu bareira 4% tama ba Parlamento Nasional nian. FRETILIN partidu mais votadu ho votu 29.65% ho tribuisaun kadeira 23, CNRT 29.46% ho distribuisaun kadeira 22, PLP 10.58% ho distribuisaun kadeira 8, PD 9.75% ho distribuisaun kadeira 7 no KHUNTO 6.43% ho distribuisaun kadeira 5 ba Parlamento, ida tuir rezultadu provizoriu ne’ebe CNE fo sai.

Apuramentu nasional remata ona publika mos website ofisial CNE nian Apuramento Eleisaun Parlamentar 2017, rezultadu eleisaun nian ho distirbuisaun kadeira nebe partidu sira sei hetan iha Uma fukun Parlamento Nasional nian. Diskusaun namanas iha media social ho resultadu provisoriu nebe CNE publika, apoiante no militante partidu politiku sira balun soe piedas ba malu, kritika malu no barak liu mak hare halo diskusaun ba formasaun Governu foun, Governu koligasaun nebe sei akontese entre se ho se?

Partidu FRETILIN partidu mais vota iha eleisaun ida ne’e nia mak iha direitu tomak atu termina halo koligasaun ho partidu sira nebe liu bareira eleisaun nian. Diskusaun barak nebe la’o iha intrepretasaun oin-oin iha ba koligasaun Governu foun ne’e, balun mos halo predisaun katak bele repete fali eleisaun 2007 maibe partidu FRETILIN liu husi nia lideransa Dr. Mari Alktiri ho lian maka’as dehan FRETILIN sei la ba opozisaun tanba tinan lima FRETILIN kontirbui ona ba opozisaun ida kontruktivu laos para opozisaun atu hamonu deit Governu ne’e FRETILIN la mehi.

Agora iha hein rezultadu final husi Tribunal Rekursu, lobi politiku mos la’o hela atu bele hetan anin fresku ba formasaun Governu ida forte aleinde opozisaun ida nebe sei mai ho forte mos atu bele halo fiskalizasaun no kontrolu ida kualidade ba implementasaun politika Governu nian. Lider partidu lima ne’e sira hasoru malu ona ho Presidente Republika, partidu sira halo nia deklarasaun ba publiku kona-ba sira nia pozisaun tama iha VII Governu ho koligasaun ka opozisaun iha Parlamentu. Partidu PLP sei asegura ho kadeira 8 nebe povu fo tuir deklarasaun Presidenti PLP belun Taur Matan Ruak, PLP ba Parlamento ho opozisaun ida nebé edukadu, rasional no kontrutivu liu. PD ho KHUNTO preparadu atu simu koligasaun ba opozisaun, CNRT sei fila ba dezisaun konferensia partidu nian iha 29 tuir deklarasaun SEKJEN CNRT Kompaneiro Fransisco Kalbudi Lay.

Antes ne’e iha kampania eleitoral partidu sira ho fiar an deklara ba publiku katak sei hetan kadeira no ukun mesak ho diak liu. Partidu CNRT ho nia lideransa sira hateten katak CNRT sei ukun mesak wainhira manan kundo la maioria absoluta sei ba opozisaun. Nune’e mos PLP rasik dehan wanhira kuando lamanan maioria sei asai opozisaun ida forte iha Parlamento Nasional. Serake deklarasaun sira ne’e hela ba kampania ka partidu politika ida tenki ho nia konsistensia politika?   

Serteja katak Governu VII sei hamriik maibe formasaun ho modelu oinsa mak sei mai? Partidu FRETILIN liu husi nian lideransa SEKJEN kamarada Mari Alkatiri hateten fila-fila katak Governu foun mai tenki hamriik maibe hamutuk ho Xanana Gusmão deit laos CNRT, karik nia partidu ba opozisaun sei bolu nia kompaneiro Xanana Gusmão ne’e hanesan komprimisiu nebe la’o ona antre nain rua durante periodu eleisaun nian. Nune’e mak kamarada Mari Alkatiri sempre dehan FRETILIN manan Xanana manan. Ne’e atu dehan saida katak Xanana mak iha komptensia tomak atu eskola se mak atu tur iha kadeira Primeiru Ministru hanesan buat nebe nia hatudu ba CNRT banhira nia rezigna an husi kargu Primeiru Ministru. Nune’e atu termina artigu ida ne’e hau atu dehan katak iha politika Xanana Gusmão sempre sai pemenan, tanba iha negosisaun ida ne’e sei obstaklu ida ba partidu FRETILIN ba formasaun Governu foun maibe bele sai susesu ba partidu FRETLIN iha futuru.

Ikus liu eleisaun remata ona delegasaun poder povu fo tiha ona kadeira 65 ba partidu politiku sira ne’ebé hetan konfiansa iha eleisaun ne’e. Povu nia esperensa mak kumpri imi nia promesas sira ne’ebe halo ona ba povu durante kampania eleitoral nian. Hadia kualidade estrada, hadia atendementu saude, dada be mos ba komunidade laos iha sidade deit maibe too ba nivel aldeia sira, hadia sistema edukasaun fo oprtunidade hanesan ba kiik no kiak nia oan sira. No ami fiar katak konfiansa ne’ebe ami fo ne’e ita boot sira sei la uza hanesan privileizu ida atu abuza no goza familia ba interese privadu maibe poder ne’ebe povu delega ne’e atu servi.

*Hakerek na’in Universidade Dili (UNDIL) 2011. Serbisu iha Fundasaun Mahein (FM). Iha kritika no sujentaun favor haruka iha hau nia email: sancho_xavier@yahoo.co.id i Hp 77455269. Obrigado.