Eis
Portavoz Grupu Pro Integrasaun iha tinan 1999, Dr. Basílio Dias Araújo hateten
katak sira sei iha direitu nafatin tuir lei internasionál atu Reklama Timor
hanesan sira nian. Tanba, sira la rekoñese rezultadu konsulta populár 1999 nian
no lei Indonézia nian mós hateten katak embora Indonézia rekoñese resultadu
konsulta populár 1999 maibé sei respeita nafatin sira nia direitu tuir lei
internasionál.
Jornalista
Matadalan entrevista eskluzivu ne’e ho Sr. Basílio iha nia hela fatin, Bekasi,
Indonézia, Domingu (30/08/2015). Entrevista ida ne’e, Matadalan halo ho
intensaun atu haktuir istória iha passadu iha ámbitu komemorasaun 30 Agustu
1999.
Oinsá
ita boot nia sentimentu ba loron Referendum 30 Agustu 1999?
Referendum
ou konsulta populárne’ebéNasoens Unidas halo iha Timor-Leste iha 1999 ne’e
hanesan dalan ida ne’ebéNasoens Unidas (ONU) hakarak husu ba povu Timor-Leste
sé sira simu konseitu otonomia ne’ebé Nasoens Unidas hato’o ba sira ka sira la
simu. Nasoens Unidas husu buat rua ne’e de’it—Simu ka La Simu.
Karik
kita boot satisfas ho rezultadu ida ne’e?
Ha’u
pessoalmente la satisfeitu ho rezultadu ne’e tanba juiz (hakim) Nasoens Unidas
na’in tolu hosi Korea do Sul, Irlandia ho Afrika do Sul rekoñese katak UNAMET
la halo konsulta populár ne’e tuir konseitu demokrátiku no halo manobra barak
hodi halakon grupu integrasaun nian depois de sira passarevista sasin ((periksa
saksi) rihun ida resin komesa hosiloron 1-3 Setembru 1999.
Ha’u
ho Sr. Zeca Estevão maka aprezenta sasin hirak ne’e ba juiz na’in tolo ne’e iha
UNAMET (United Nations Mission in East Timor) nia serbisu fatin. Ita bele cross
check ho Sr. Zeca Estevão. Tanba ne’e, ami dada án hosi prosesu ne’e komesa
iha loron 30 Agustuno ami reinforsa tan ami nia esteitmentu iha loron 4
Setembru katak ami la simu rezultadu konsulta populár ne’e to’o ohin loron.
Maizumenus
ONU nia resposta ba ita boot sira nia reklamasaun iha momentu ne’e oinsá?
Juiz
tolu ne’e chama atensaum kedas ba Sr. Jeff Fisher hanesan responsável konsulta
populár ne’e maibé sira na’in tolu laiha autoridade atu deklara katak konsulta
populár ne’e la vale. Sira hato’o sira nia relatóriu ba Sr. Jamsheed Marker
hanesan reprezentante ONU nian no Sr. Marker hasai nia deklarasaun ofisiál
katak ONU rekoñese iha buat naksalak barak maibé nia númeru la to’o para bele
anula prosesu konsulta populár ne’e. Ami la simu deklarasaun ONU nian ne’e
tanba tuir publikasaun rezultadu ne’e atu halo iha loron 6 Setembru maibé ONU
halo tiha publikasaun iha 4 Setembru tanba ONU tauk ami bele aprezenta sasin
liu rihun 5 ka rihun sanulu sé ONU fó tempu ba ami to’o loron 5 Setembru.
Ita
boot hanoin katak rezultadu eleisaun ne’e karik hanesan senáriu ne’ebé
planeiadu?
Sim.
Tanba fulan ida ka semana ida antes de konsulta populárne’e, Sr. Jamsheed
Marker fó hatene tiha ona rezultadu 21% ne’e ba Embaixadór Lopes da Cruz, tanba
ne’e Jamsheed Marker obriga ami para atu bele halo inkontru
rekonsiliasaun Dare Dua iha Jakarta para atu bele ko’alia ona kona-ba governu
provizóriu Timor-Leste ne’ebé Xanana maka atu lidera. Ba ami, konsulta populár
ne’e senáriu planeiadu tiha ona. Tan ne’e, ba ami, ONU la halo konsulta ne’e
tuir prinsípius demokrátikus ne’ebé eleisaun tenki iha sasin hosi grupu rua.
Buat ne’e laiha. No mós votus la konta iha votasaun nia fatin. Depois sira tula
hotu kaixa votus nian mai iha Díli laiha prezensa sasin hosi grupu rua;
independénsia ho integrasaun nian. Prosesu ida ke la tuir liu prinsípius jerais
eleisaun demokrátiku ida. Laiha sasin no mós la sura iha fatin.
Sorumutu
Dare Dua iha Jakarta ne’e konsege realiza ka lae?
Dare
Dua konsege realiza sein rezultadu tanba laiha akordu atu ami túr iha governu
provizóriu. Sr. Marí Alkatiri dehan sé pro independénsia maka manán karik ami
FRETILIN maka sei manda.
Momentu
ne’e, Sr. Alkatiri mós partisipa?
Alkatiri,
Xanana ho Ramos Horta mós tuir hotu iha inkontru ne’e iha Jakarta. Ha’u túr
hanesan membru negosiadór hosi grupu integrasaun hamutuk ho Sr. Domingos Soares
hodi kontra Sr. Alkatiri. Entretantu, Sr. Lopez da Cruz ho grupu seluk hodi
hasoru Sr. Xanana ho Sr. Ramos Horta. Xanana ho Ramos Horta aseita Governu
Inkluziva (governu ne’ebé partisipa hosi grupu Pro Independénsia no Pro
Atonomia). Maibé, Sr. Alkatiri ulun fatuk to’os lakohi simu ami.
Ita
boot bele haktuir, iha momentu ne’e ita boot sira kontra ho polítika saida
hasoru Sr. Alkatiri?
Ami
komesa negosia possibilidade atu adia (tunda) konsulta populár ne’e ba tinan
10-15 maibé ita komesa túr hamutuk hodi ukun Timor hanessan saida maka akontese
ho Aceh agora ne’e. Konseitu ida ne’e mós Xanana aseita maibé Alkatiri lakohi.
Segunda opsaun maka kona-ba governu konjunta. Ne’e mós Xanana aseita maibé
Katuas Alkatiri lakohi nafatin. Heipaa! Ami ran la halai. Ami proposta ho dasin
(pertimbangan) para ita bele minimiza povu oho malu sé iha balun manán ka lakon
iha konsulta populár 1999. Bainhira Alkatiri la simu opsaun rua ne’e, entaun
ha’u baku meza no depois ha’u sai hosi sala inkontru. Ha’u hanoin kedas ona
katak povu sei oho malu no ita sei labele evita Guerra Sivíl foun moris iha
Timor.
Ho
akontesementu sira ne’e hotu, karik agora ita boot kontinua la rekoñese
independénsia TL?
Ba
ami, independénsiane’e laiha tanba ONU la rekoñese ami nia prezensa iha
konsulta populár iha 1999. Tuir akordu 5 Maiu 1999 ho UN CHARTER, ONU tenki
halo fali konsulta seluk ida atu aprezenta fali konseitu seluk ida. Maibé, ONU
hakat liu de’it artigu 5 ho artigu 6 akordu 5 de Maiu 1999 no foti Timor
intrega de’it ba Xanana hanesan Portugal intrega Angola ba MPLA iha 1975 no
Portugal intrega Moçambique ba Frelimo iha 1975.
Ami
laiha problemas ho independénsia Timor nian. Ami iha problemas ho ONU. Ami sei
iha direitu nafatin tuir lei internasionál atu Reklama Timor hanesan ami nian.
Tanba ami la rekoñese rezultadu konsulta populár 1999 nian no lei Indonézia
nian mós hateten katak embora Indonézia rekoñese resultadu konsulta populár
1999 maibé sei respeita nafatin ami nia direitu tuir lei internasionál. Ne’e
hatudu katak sé ami hakarak ba hela iha ailaran hanesan grupu integrasaun nian,
ONU labele kondena ami tanba lei internasionál sei fó protesaun ba ami no ami
bele loke relasaun ekonómika ho nasaun seluk hanesan relasaun Taiwan ho China.
Sé
hanesan ne’e, meius saida maka oras ne’e ita boot sira uza hodi reklama TL
hanesan ita boot sira nian?
Agora,
ami husik lai tanba ami fiar (yakin) katak Timor sei labele moris mesak hanesan
nasaun ida. Presu minarai tún tan to’o USD 30 no nasaun seluk komesa muda ba
enérjia alternativa no la uza tan minarai, entaun Timor sei mate hanesan nasaun
ida. Sé loron ruma akontese hanesan nune’e, momentu ne’e ami sei mosu mai duni.
Entaun, ami sei prontu atu tane povu Timor. Ami sei buka dalan seluk atu salva
povu Timor. Konta ho ami. Ami la ba rai dook ida. Ami hein hela iha uma tatis
rai sorin mai.
Oxala,
leitór sira labele hirus ho ami nia publikasaun ne’e. Ami sempre buka solusaun
dame to’o ha’u hasoru malu mós ho Sr. Taur Matan Ruak iha eskritóriu Dioseze
Baucau ho proposta hanesan atu evita funu maibé dala ida tan FRETILIN liu-hosi
katuas Alkatiri ulun fatuk to’os no kontinua to’os.(Anibal)
Matadalan