Kombate Korrupsaun Servisu Integradu

DILI, (TATOLI) - Korrupsaun sai ona preokupasaun nasaun hotuhotu nian iha mundu. Tanba ne’e, luta kombate korrupsaun ne’e servisu integradu iha desizaun polítika, iha implementasaun desizaun no konsensu.

Lia hirak ne’e hato’o husi akadémiku husi Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Vitor Soares, ohin, hodi responde Ajénsia TATOLI iha nia kna’ar fatin, Kampus Fakuldade Siénsia Sosiál (FSS), Caicoli, Dili.

“Atu redús no halakon korrupsaun iha futuru ne’e importante liu mak kontrolu sosiál”, hateten Vitor Soares, alumni Universitas Gadja Mada (UGM), Indonézia ne’e hodi aprófunda tan, korrupsaun ne’e atitude ne’ebé kontradís ho norma no valór sosiedade tanba uza rekursu komúm ba interese privadu sein hanoin prejuízu ba ema seluk.

Nia hatutan, korrupsaun mosu tanba fatór interna, ne’ebé bele mós iha relasaun ho estilu moris ne’ebé konsumutivu; la satisfás ho buat ne’ebé iha ona, morál ne’ebé ladún forte no mós fatór external sira hanesan fatór polítiku, lei, aspetu ekonómiku no seluk tan.

Korrupsaun ne’e mosu ho forma ka tipu sira hanesan subornu katak simu no fó subornu ho maneira sasán no osan. Seluk mak hanesan, fraude (asaun krime ekonómika ne’ebé envolve manipulasaun informasaun no faktu ho objetivu hodi foti benefísiu determinadu ruma. Estorsaun, katak husu osan ka rekursu seluk ho maneira obrigatória husi parte ne’ebé iha podér no favoritizmu (mekanizmu sala uza podér ne’ebé nia implikasaun ba asaun privatizasaun rekursu. Inklui, kontra lei ne’ebé vigora hela no fó prejuízu ba nasaun no mós hahalok ne’ebé la transparente ba buat ne’ebé públiku presiza hatene.

Eis-diretór Departamentu Polítika, Vitor Soares rekomenda katak, bainhira iha lei anti korrupsaun no aprova husi Parlamentu Nasionál (PN) tenke sensibiliza ba ema hotu, inklui mós akadémiku sira hodi bele koñese di’ak lei kona-ba anti korrupsaun, sansaun saida mak iha bainhira korrupsaun akontese.

“Entaun, iha futuru bele redús. Agora ne’e ita luta hela”, hateten Vitor Soares hodi hatutan tan katak, luta kontra korrupsaun haree husi parte polítika iha buat tolu; desizaun, implementasaun no alvu.

Desizaun ne’e, estadu no governu buka halakon korrupsaun hanesan estabelese ona KAK (Komisaun Anti Korrupsaun) no seluk tan. Enkuantu, iha implementasaun ne’e haree fila fali ba mákina estadu, lider sira, governante sira ne’ebé troka kada tinan lima.

“Porezemplu kada tinan lima halo eleisaun, bainhira hetan podér foun; agora pergunta, hetan oportunidade atu serbí ká oportunidade atu aproveita? Se oportunidade atu serbí entaun korrupsaun ne’e lae. Se oportunidade ne’e atu aproveita, entaun korrupsaun ne’e buras”, nia tenik.

Akadémiku ne’e reforsa katak, korrupsaun ne’e mós akontese tanba nesesidade. Katak, ema bele foti, maibé han para serbí, labele foti hariku aan. Ne’e la di’ak.

Akadémiku husi UNTL ne’e husu ba governu, órgaun estadu katak tinan lima ne’ebé hetan fiar sai ministru, sekretáriu estadu no seluk tan uza orsamentu atu serbí.

“Durante ne’e ita espera, liuliu akadémiku, sosiedade hotu preokupa. Ha’u sujere, hanesan ezemplu ida ita ba misa, ita ba komunga, atu labarik, boot ka ki’ik, hothotu ostia rohan ida. Se bele ita sarani katólika; iha ukun mós hanesan ne’e”, hateten Vitor Soares.

Nia konsidera katak, kazu korrupsaun nu’udar mós asuntu mundiál ida. Timor-Leste hanesan nasaun foun, atu responde ba polítika katak povu moris di’ak, enkuantu atividade korrupsaun ne’e mós tenke hapara.

 “Ita hakarak lei tenke forte para bele kondena ema sira ne’ebé halo mal administrasaun, uza sala osan estadu nian karik, para bele benefísiu duni povu”.

“Ita sujere bele 100%; 70% ba nesesidade povu nian, 30% ba nesesidade estrutura governu nian. Se labele, implementa 50% – 50%. Se ita labele implementa 70% ba povu, ne’e problema. Se Ita bele implementa ba povu, interese públiku 70%, 30% ba iha órgaun estadu sira. Ha’u sita Bj Habibie nia liafuan (Eis-prezidente Indonézia). Hamoos totalmente, ne’e imposível”,  nia hateten tan.

Kona-ba oinsá identifika karakterístika korruptór, Profesór Vitor Soares konsidera katak susar. Maske nune’e, nia dehan, transparénsia no kontabilidade iha prosesu konkursu parte ida hodi evita korrupsaun.

Akadémiku ne’e dehan tan, inventa, manipula sasán folin ne’e faz parte korrupsaun no manipulasaun ne’e akontese tanba mós nesesidade. Nune’e, Alumni UNTIM (Universitas Timor-Timur) ne’e sujere katak haree mós saláriu mákina estadu sira nian, apár entre presu merkadorias, nune’e mós utilizasaun orsamentu estadu ne’e tenke balansu.

“Governu tenke atualiza ho sasán folin iha merkadu ho nune’e ita labele manipula sasán folin. Ita rekomenda ba governu, estadu uza orsamentu hanesan ita nia rasik. Projetu ne’e la’ós fahe nia rezultadu maibé serbisu ida hanesan ita-nia to’os ida, natar ida, nia rezultadu ne’e mai ita. Ita labele dehan halo de’it la konta nia benefísiu”.

Evita korrupsaun, dala ida tan, tuir Akadémiku UNTL, Vitor Soares katak tenke iha lei no implementasaun desizaun sira ho rigór, ho komparasaun katak: “Kasadór nia asu tata rusa, primeiru nia asu tenke badinas no iha nehan. Se asu badinas, duni rusa di’ak maibé la iha nehan, tata rusa la mate. Asu nia nehan iha tiha, la badinas, la duni tuir mós problema hotu. Ne’e katak lei iha, instituisaun KAK iha tenke serbisu i koopera. Parlamentu mós tenke halo lei atu garantia ema sira ne’ebé mak sai sasin, depois fó penghargaan (valorizasaun). Depois iha KAK, tenke garante mós naran di’ak (sasin).

Nia mós sujere katak, evita korrupsaun ne’e, labele iha mós intervensaun polítika. “Polítiku sira ne’ebé mak karik komete tenke ba hatán. Hatán tiha, pena ne’e monu tiha, nia ba tiha kadeia, foin mak Prezidente uza nia kompeténsia tuir konstituisaun, para redús. Justisa tenke aplika rigór”, hateten  Vitor Soares.

Jornalista: Rafy Belo | Editór: Francisco Simões

Imajen: Dosente Departamento Politika Publika,Fakuldade Ciencias Sociais,Universidade Nacional Timor Lorosa’e Victor Soares,Imajen/Egas Cristovão