Hapara Rezistensia ba Antibiótiku Agora

Dili, Radio Liberdade Online_Ministeriu Saude hamutuk ho Organjasaun Mundial Saude halao midia workshop loron balun, kona ba resistensia ba antmikrobiu AMR no planu asaun Ministeriu Saude hodi kombate resistensia ba antmikrobiu AMR iha Timor Leste, iha salaun konferensia Hotel Timor, Dili, iha loron Quarta, 23/3/2016.

Reprezentante OMS nian ba Timor-Leste, Rajesh Pandav iha nia deskursu dehan katak resistensia ba antmikrobiu sai amiasa bo’ot ba iha evetividade prevensaun iha mundu global.

Iha fatin hanesan, Direitora Nasional Farmacia e Medicamentu, Jonia da Cruz, hateten resistensia ba antmikrobiu hanesan fenomena natural maibe iha fatores barak mak kontribui ba resistensia ba antimikrobiu nia dejenvolvimentu no aspira nia prosesu

“Fatores sira ne’e mak hanesan uja aimoruk antimikrobiu lalos ou la rasional, ita nia programa prevensaun ou kontrolu ba efeksaun sira la adekuadu ou karik mos la ejisti iha nasaun ida, ita nia aimoruk antimikrobiu kualidade ladiak, kapasidade laboratoriu sei fraku, vijilansia ladun adekuadu no regulamentu ba uja aimoruk antimikrobiu la sufsiente.

“Fila fali ba nakukun, saúde públika hasoru fali situasaun hanesan wainhira seidauk iha antibiótiku.  Mai ita luta hasoru situasaun ne’e,” Op-ed  ne’e mai husi Poonam Khetrapal Singh, Diretor Rejional, OMS Sudeste Aziátiku.

Iha Op-ed ne’e dehan, Iha ona realidade mikrobiu agresivu ne’ebé iha forsa atu oho.  Utilizasaun antibiótiku ne’ebé la apropriadu hamosu ona evolusaun moras ne’ebé mosu husi mikrobiu, ne’ebé hamate ona ema mazumenus na’in 700 000 kada tinan husi kondisaun ne’ebé mak mate ona kada tinan husi kondisaun ne’ebé uluk simples tebes atu maneija.  Kondisaun ne’e mosu husi kanek ki’ik id aba diareia no moras iha kulit.  Wainhira atu tama ba tinan 2050, se karateristika oras ne’e nian kontinua nafatin, figura ne’e sei aumenta tan ba miliaun 10.Efetividade antibiótiku ne’ebé kontinua menus, rezultadu ida husi Rezistensia Antimikrobial, hanesan realidade ne’ebé ita hasoru, no konstitui ameasa mate ba siguransa saúde.Ita tenki hapara situasaun ne’e.

Nasaun hirak iha OMS nia Rejiaun Sudeste Aziátiku sai ona hanesan nasaun hirak ne’ebé vulneravel liu.  Hamutuk ho lakuna iha asistensia kuidadu saúde, densidade populasaun ho kondisaun saneamentu ne’ebé dalabarak ladiak, sai ona kontribuisaun ba mikrobiu ne’ebé bele oho ho impunidade, la haree ba klase, relijiaun ka rasa. Iha Jaipur, India, iha tinan 2011, nasaun hirak iha Rejiaun ne’e nia laran rekuñese ona medida prioritizasaun imperativu ida hodi prevene no kotrola tiha problema ne’e, no rekuñese katak fator kauza prinsipal ida ba problema ne’e mak utilizasaun antibiótiku ne’ebé la loos ne’ebé laiha reseita husi médiku no mos pasa reseita médiku ne’ebé barak liu tiha.Sira mos rekuñese katak alein de  problema ne’e bele hamosu epidémiku ida, problema ne’e halakon mos ema nia vida, hamosu sofrimentu iha tempu naruk, kondisaun defisiensia, no hamenus produtividade no rendimentu. Maske foti ona medida konkretu balun, presiza halo buat barak tan.  While some concrete measures have been taken, more must be done.Ho kondisaun limitasaun antibiótiku ne’ebé mosu dadaun, ita tenki asegura didiak efikasia aimoruk antibiótiku ne’ebé ita iha ona. Oras ne’e to’o ona tempu atu muda promesa ba asaun. 

Iha medida hirak ne’ebé simples no efetivu ne’ebé governu presiza foti.  Sira tenki garante lejitimidade antibiótiku katak aimoruk ne’e so bele hetan liu husi reseita doutor nian, la’os hetan ho maneira ilegal deit, no tenki haforsa no reinforsa fali lejislasaun hodi bele prevene fábrika, venda no distribuisaun antibiótiku ne’ebé kualidade ladiak.  Asaun ne’e sei hapara tiha ita nia tendensia atu fo aimoruk amoksisilin hanesan asaun dahuluk wainhira ema ida hahuu me’ar ka isin moras, no sei garante katak antibiótiku ita konsumu iha kualidade ne’ebé diak. Governu mos tenki promove mudansa iha doutor sira nia ábitu wainhira pasa reseita médiku hodi fo émfaze kona-ba kondisaun aimoruk antibiótiku ne’ebé menus ba dadaun.Asaun ne’e sei tulun profesionais médiku sira atu senti iha konfiansa wainhira oferese tratamentu ne’ebé sira rekomenda no sei hametin liu tan sira nia abilidade atu rezisti presaun ruma – husi industria ka husi pasienti sira – atu pasa reseita ba aimoruk antibiótiku ne’ebé forte hanesan hadiak ka kura fasil ida.Governu mos tenki foti asaun urjenti hodi regula utilizasaun antibiótiku ba utilizasaun ne’ebé laiha relasaun ho kondisaun saúde. Iha Rejiaun Sudeste Aziátiku, ida ne’e signifika garante katak industria animal no peska nian sei dezisti tiha husi utilizasaun antibiótiku hodi kura ema nia ba ‘promosaun kresimentu’ iha animal.  Wainhira la foti asaun hirak ne’e no asaun seluk tan, ita sei hasoru kondisaun fila fali ba nakukun, iha tempu wainhira seidauk iha antibiótiku iha saúde públika.

Iha ona evidensia avansu diak iha kualidade kuidadu saúde iha Rejiaun laran tomak hanesan la’o fali ba kotuk (revertida). Rezistensia ba antibiótiku signifika katak tratamentu ba moras hirak ne’ebé simples sai susar tebes, karun no presiza tempu barak.  Iha nasaun ho kondisaun rekursu limitadu, problema ne’e signifikadu tebes.  La’os deit agrikultor ida iha Nepal, peskador ida iha Sri Lanka, ka traballador fábrika ida iha Indonezia mak hasoru perigozu biolojiku ba Rezistensia Antimikrobiana, hanesan mos ita hotu, maibe ba sira, iha tan todan kustu boot ne’ebé sira presiza selu nune’e mos tenki falta serbisu hodi bele hetan saúde diak fali.Implikasaun ekonómiku husi situasaun ne’e signifikadu tebes.  Se karateristika oras ne’e nian kontinua nafatin, iha ona kalkulasaun katak to’o tinan 2050, Rezistensia Antimikrobiana sei hamosu redusaun iha Produtu Domestika Brutu hamutuk 52 to’o %3.5, ne’ebé reprezenta oportunidade kustu ne’ebé signifikante ba Rejiaun ne’e nia dezenvolvimentu ekonómiku. 

Novidade diak mak iha kompromisu diak atu bele maneija problema ne’e.  Governu, kompañia farmaseutika no organizasaun multilateral hirak rekuñese ona katak sira presiza halo asaun hamutuk, no halo tuir Planu Asaun Global OMS nian kona-ba Rezistensia Antimikrobiana mak hanesan dalan diak ida hodi bele kontra kondisaun ne’e. Iha sorumutuk ida ba Membru Nasaun sira husi Rejiaun SEA iha New Delhi semana ne’e, governu hirak ne’e serbisu hamutuk hodi dezenvolve mapa asaun ida hodi bele atinzi alvu hirak iha Planu Asaun Global, inklui preparasaun no implementasaun planu asaun nasional ho protokolu rezultadu ne’ebé klaru atu sukat, dokumenta no relata ninia progresu.Saida mak ita labele sukat, ita labele atinzi.  OMS sei serbisu besik ho Membru Estadu hirak hodi bele monitoriza ninia progresu no tulun sira atu atinzi objetivu hirak ne’e, no halo Rejiaun ne’e bele sai lideransa ida iha luta global hasoru Rezistensia Antimikrobiana.

Hanesan mos ho intervensaun saúde públika hotu, ezizensia atu hakfilak Reziztensia Antimikrobiana no perigozu ne’ebé kondisaun ne’e reprezenta ba siguransa saúde, presiza desizaun polítika ne’ebé intelejenti no aplikasaun ne’ebé diak no efetivu.  Asaun ne’e ezizi ba sosiedade tomak ninia partisipasaun la’os aprosimasaun tradisional ne’ebé depende deit ba parte ida.  Se ita la transforma ita nia liafuan ba asaun ne’ebé signifikante no multi setoral, konsekuensia husi Rezistensia Antimikrobiana iha futuru sei aat liu tan ho kondisaun oras ne’e nian.

Rádio Liberdade Dili