domingo, 5 de maio de 2024

Harii Sistema Justisa lori defende Direitos Humanos iha Timor-Leste

(Kontribuisaun ida ba reforma judisiária iha Estadu Direitu Demokrátiku)

Hosi: Hercus Pereira dos Santos* | opiniaun

«Sim, existe recompensa para o justo; de facto, há um Deus que faz justiça sobre a terra.» (Salmo, 58: 12.).

“Sesunguhnya ada pahala bagi

orang benar,

        sesunggunya ada Allah yang

memberi keadilan di bumi” (Mazmur, 58:12).

Iha prosesu konstrusaun ba Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé respeita no valoriza Direitos Humanos, iha parte prinsipál ida-ne’ebé ita presiza tau atensaun maka’as maka Sistema Justisa. Ita sempre iha preokupasaun oinsá maka harii Sistema Justisa ida-ne’ebé di’ak, iha parte ida lori proteje direitu sidadaun sira nian no iha parte seluk lori kontribui ba dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku no polítiku Estadu nian. Kestaun rua ne’e iha ligasaun ba malu hela. Ida la bele moris sein ida seluk. Katak bainhira iha protesaun di'ak ba direitu sidadaun sira nian iha tempu hanesan ita garante no kontribui moos dezenvolvimentu iha setór sósiu-ekonómiku no polítiku iha Estadu nia laran. Bainhira ita garante dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku no polítiku ita tenke halo ho objetivu maka lori proteje direitu sidadaun sira nian. Tanba bainhira Estadu halo dezenvolvimentu la bele ko’alia de’it iha teoria nia leten maibé kualidade moris povu sira nian, direitu povu sira nian, tenke sai sasukat prinsipál lori avalia katak dezenvolvimentu hala'o duni ho di'ak ka lae. 

Bainhira ita ko'alia kona-ba harii Estadu ita loloos ne’e ita ko’alia hela atu oinsá Estadu asegura no promove moris di'ak ba povu sira. Hari Estadu katak harii moris di'ak ba povu. Moris di'ak ida-ne’ebé, pelumenus, hanesan hetan protesaun no valorizasaun iha Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian. Iha kestaun Justisa nian, bainhira Estadu la hamosu Sistema Justisa ne'ebé di'ak maka sei sai fali hanesan fatór ne’ebé bele kontribui lori viola direitu sidadaun sira nian no Direitos Humanos no ikus mai, Sistema Justisa ne'ebé la di'ak bele nakfilak sai naha todan ba Estadu. Tanba Estadu, ou gasta rekursu orsamentu la efisiente ou Estadu la konsege hetan retornu ne’ebé adekuadu ba dezenvolvimentu nasionál. 

Ita bele dehan katak Sistema Justisa ne’ebé la di’ak bele enfrakese Estadu Direitu Demokrátiku, viola Direitos Humanos no bele afeta negativamente ba dezenvolvimentu rai laran. Parte rua ne’e, Sistema Justisa ne'ebé la di'ak no dezenvolvimentu ne’ebé la di'ak, povu maka lori todan. Estadu la bele harii iha konseitu teóriku, númeru no gráfiku nia leten maibé Estadu tenke harii ba ema sira-nia moris di’ak. Ha'u gosta tebes no kontente lori rona iha semináriu ou iha relatóriu sira bainhira malae sira ou analista sira dehan Timor-Leste ne’e riku, iha kresimentu ekonómiku di'ak, dezenvolvimentu rai laran la’o di'ak, iha protesaun ba direitu sidadaun sira nian, iha valorizasaun ba Direitus Humanos, maibé ha'u sei fiar liu bainhira estrada sira iha Dili laran, hanesan kapitál nasaun nian, no moos estrada sira iha territóriu tomak, bele sai di’ak, asegura nesesidade bázika ba populasaun sira, la bele penaliza no bandu serbisu jornalista sira nian ba interese komún Estadu nian, la bele iha diskriminasaun iha asesu ba justisa ou ba partisipasaun vida Estadu nian, sidadaun sira moris livre no sirkula iha kualkér tempu la ho ta'uk, prevene abortu ou soe bebé no problema sosiál sira seluk tan. Katak dezenvolvimentu la’ós de’it iha surat tahan leten maibé kontribui duni ba moris di'ak povu sira nian. Ho nune’e, iha kontestu reforma judisiária nian ita presiza harii Sistema Justisa iha Timor-Leste ne’ebé garante dezenvolvimentu ba povu sira-nia moris di'ak. 

Ha'u tenta buka atu fó-hanoin ruma, tuir ha’u-nia observasaun pesoál ne’ebé ha'u hasoru iha realidade (Ha'u sei limita de’it lori ko’alia kona-ba asuntu morozidade no independénsia órgaun judisiáriu sira nian tanba ne’e, nu’udar de'it ha'u-nia observasaun pesoál. Karik ha'u hala'o serbisu ruma iha instituisaun Estadu nian ou NGO ruma iha área judisiária ou Direitos Humanos maka sei iha liután kondisaun lori hala'o peskiza ne'ebé di'ak liután ba kestaun sira-ne’e. Tanba kestaun judisiária no Direitos Humanos ne’e kestaun kompleksu ida) lori ha'u hanoin oinsá harii Sistema Justisa haree hosi perspetiva Direitos Humanos nian iha Estadu Direitu Demokrátiku Timor-Leste. Apenas nu’udar sidadaun ida-ne'ebé iha interese iha área Direitos Humanos maibé liu-liu moos tanba Timor-Leste nu’udar Estadu ida iha-ne’ebé moris tanba moos nu’udar rezultadu hosi luta ba protesaun Direitos Humanos nian. Hanesan Barbara Oliveira et al hateten iha Os Direitos Fundamentais em Timor-Leste iha pajina 51 “Durante a resistência de Timor-Leste à ocupação da Indonésia, foram utilizados vários mecanismos internacionais para a promoção dos direitos humanos do povo timorense, incluindo a extinta Comissão dos Direitos Humanos, o Conselho de Segurança, a Assembleia Geral das Nações Unidas e o Tribunal Internacianal da Justiça”. Tanba ne’e, ita bele haree iha fali pájina 52 hosi livru ne’ebé temi iha leten bainhira hakerek tuir dokumentu balu hateten katak “[a] luta do povo timorense para ganhar a sua independência foi, em sua essência e em todas as dimensões, uma luta pelos direitos humanos”. No moos lori halo tuir artigu 23 hosi Constituição da República Democrática de Timor-Leste iha-ne’ebé hakerek katak “ Os direitos fundamentais consagrados na Constituição não excluem quaisquer outros constantes da lei e devem ser interpretados em consonância com a Declaração Universal dos Direitos Humanos”.

Timor-Leste. Há "inúmeros pedidos" para frequentar cursos de português

O coordenador científico-pedagógico do projeto FOCO (Formar, Orientar, Certificar e Otimizar), implementado pelo instituto Camões em parceria com a Universidade Nacional de Timor-Leste (UNTL), afirmou que há "inúmeros pedidos" de pessoas para "frequentar cursos de língua portuguesa".

"Qualquer timorense quer aprender português. As visitas ao centro de língua, ao novo centro de língua portuguesa que nós temos, agora são frequentíssimas, e não só por essa via, à Embaixada de Portugal, à reitoria, chegam todos os dias todas as semanas, inúmeros pedidos para frequentar cursos de língua portuguesa, para saber falar português", disse à Lusa Paulo Faria. 

O projeto FOCO, que funciona no Centro de Língua Portuguesa da UNTL, teve início em 2019 e termina no final deste ano e tem como objetivo contribuir para a melhoria da qualidade do ensino em Timor-Leste e da proficiência da língua portuguesa.

Segundo Paulo Faria, na UNTL o reitor, os vice-reitores e decanos todos frequentam cursos de língua portuguesa, incluindo funcionários e estudantes.

"É uma busca continuada e incessante", salientou o coordenador científico pedagógico, explicando que no ano passado formaram cerca de 700 pessoas, mas com mais recursos humanos poderiam ter alcançado entre 1.000 e 2.000 pessoas.

Timorenses compreendem português, mas têm dificuldades a nível oral e escrito -- professor

O vice-reitor da Universidade Nacional de Timor-Leste, Samuel Freitas, considerou que os timorenses compreendem mais o português, mas ainda têm dificuldades a nível oral e escrito.

"Se tivermos de avaliar ao nível de compreensão, os timorenses, agora, compreendem mais português, comparando com anos anteriores, porque, na altura, só os nossos pais e avôs tiveram contacto com a língua portuguesa", disse Samuel Freitas, por ocasião do Dia Mundial da Língua Portuguesa, que se assinala no domingo.

"O nível de compreensão é alto, mas a nível da fluência oral e escrita é que continuamos com dificuldades em escrever bem, em ser fluente a nível oral, exceto aqueles que estiveram fora do país", salientou o vice-reitor da única universidade pública timorense, doutorado em química pela Universidade de Aveiro.

Para o professor universitário, que criou a faculdade de ciências exatas na UNTL há cerca de 10 anos, Timor-Leste tem de resolver os desafios, que são "melhorar e consolidar os conhecimentos dos timorenses a nível escrito e oral" da língua portuguesa.

"Não quer dizer que falte investimento nas instituições de ensino, é porque os timorenses estão também em contacto com outras realidades e com outras línguas, o que faz com que o ambiente de aprendizagem de português tenha desafios", salientou Samuel Freitas.