quinta-feira, 9 de junho de 2016

Timor-Leste tenke "duplika ka triplika" formadór luzófonu sira


Timor-Leste tenke “duplika ka triplika” tan númeru profesór hosi nasaun luzófona sira, hodi fó formasaun ba ninia dosente, tuir saida maka ohin haktuir hosi prezidente Parlamentu Nasionál, Adérito Hugo da Costa. 

Adérito Hugo da Costa dehan mos katak paralelamente, importante mos atu “promove interese no vantajen” ekonómika hothotu hosi aprende portugés, habelár ninia ensinu iha teritóriu laran inklui kompleta formasaun ho uza lian refere ba iha domíniu sosiedade nian.

"Sidadaun komun tenke haree ba interese nomós vantajen hosi aprendizajen dalen portugés. Interesante duni, tanba oferese serbisu ne’ebé di’ak, tanba bele bá hala’o estudu iha nasaun luzófona seluk-seluk, tanba bele kria dezenvolvimentu ba iha administrasaun públika. Aprende lian ida tenke iha siknifikadu materiál", dehan.

Adérito Hugo da Costa ko’alia lia hirak ne’e durante kolókiu iha Dili, relasiona ho semana daruak lian portugés nian, iha Parlamentu Nasionál no defende mos atu aposta ba iha sistema edukasaun ida ne’ebé “efisiente no forte iha teritóriu laran tomak”.

Medida "estruturante" ba setór edukativu tenke inkluoi mos reabilitasaun no ekipamentu eskola nian, jeneraliza merenda eskolár, manuál sira, biblioteka eskolár, desportu nomós kuidadu báziku hosi saúde públika nian, nia hatutan tan.

Insentiva setór privadu hodi disemina lian portugés iha teritóriu tomak, garante atu uza estrutura foun ne’ebé desentraliza ona hosi administrasaun, harii biblioteka munisipál ka itinerante, maka sai mos medida seluk ne’ebé prezidente PN defende.

Iha parte seluk "bandu uza lian estranjeira nomós programa hosi rádio ka TV ne’ebé laiha tradusaun ba dalen ofisiál", maibé buka “atu estimula, apoia inisiativa hirak ne’ebé buka aumenta no hadia produsaun audivizuál iha lian portugés, nune’e mos importa konteúdu audiovizuál" hosi nasaun luzófona sira.

"Portugal ho Brazil, iha programa televizaun ba labarik no joven sira ne’ebé bele fasilmente atrai intensaun hosi ita-ninia populasaun, ne’ebé ohin loron haree TV ho de’it lian indonézia ka inglés ", dehan. Iha ninia intervensaun, nia haktuir hikas katak bainhira Indonézia invade Timor-Leste, sira haruka profesór tokon-ba-tokon hodi mai halo introdusaun kona-ba sira-ninia lian, no ida ne’e hanesan buat ida ne’ebé laposivel ba reintrodusaun portugés.

Maski nune’e, falante portugés 5% iha 1999 sa’e ba "valór tuir orden 30% ba 40%", ema katuas de'it maka koa’lia lian ne’ebé agora labarik no joven sira bele ko'alia ona, nia afirma.

Oan hosi jerasaun formadu iha faze finál okupasaun indonézia nian, nasaun ne’ebé konklui nia estudu ho lian ne’e, prezidente Parlamentu Nasionál rekorda katak nia rasik "direta no pessoal" afetadu hosi dezisaun nasaun nian ne’ebé adota lian ofisiál ida ne’eb’e iha nia gerasaun ladomina.

"Tamba ne’e, haú rasik, ba moos maioria timoroan sira, prefere haree liu ba eskolla ne’e hanesan element ida fundamentál no essensiál ba iha ami nia diferensiasaun no insersaun iha mundu", nia afirma.

Ho lian portugés, hatete, timoroan sira iha "asesu jeneralizadu ba koñesimentu universál" no, moos,bele manán "instrumentu essensiál ida ba konsolidasaun tétum nian", ho lian rua ne’e sai hanesan "meiu privilejiadu ba koezaun no unidade nasionál".

Adérito Hugo da Costa informa katak Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé ho diversidade boot iha lian no kultura, ne’ebé marka hosi "sikatriz husik hela hosi okupasaun" indonézia ne’ebé, tuir termu linguístiku, iha"diferensa no orijinalidade" permite ba nasaun afirma-an iha nia rejiaun.

Deputadu ne’e refere moos katak dezde primeiru momentu iha aspirasaun independentista sira, tinan 1975, " unánime tebes iha rekonhesimentu nesessidade atu valoriza lian portugés hanesan elementu unifikadór integradu iha kultura nasionál" timoroan nian.

Opsaun ida ne’ebé hetan apoiu até partidu integrasionista sira, maka "defende kontinuasaun portugés hanesan lian ensinu no administrasaun" no kontra ida ne’ebé okupante indonésiu sira tenta atu luta, "sein susesu".

Ohin ne’e esensiál tebes"garante katak laiha kualkér rutura iha relasaun komplementar" entre tétum no portagés tamba, "sein lian portugés, tétum, fila ba llian ofisiál nasaun viziñu sira, sai hanesan istoria ne’ebé irrekoñesível", nia afirma.

SAPO TL ho Lusa 

Sem comentários: