UNTAS Hakerek Surat Ba Fretilin

Ha’u hakerek surat ida

Ha’u haruka lori bá

Keta hatudu ba ó nia mama

Keta hatudu ba ó nia papa

Lírika múzika “Ha’u Hakerek Surat Ida” iha leten ne’e folin liu ba mane-klosan no feto-raan sira be laran-monu (jatuh cinta) ba malu atu homan domin to’o lori sira forma uma-kain foun. La taka dalan. Lírika múzika ida ne’e mós akontese iha mundu polítika. Foin dadauk ne’e, UNTAS hakerek surat ba Comite Central Fretilin (CCF) atu homan luhu-polítika ba malu hodi tau bua no malus [polítika] atu sira bele mama hamutuk.

Atu hatene klean liu kona-ba kontiudu karta refere, akompaña entrevista eskluzivu ne’ebé Jornalista Matadalan Efrem Duarte Guterres no Cassimata hala’o ho Xefe Uni Timor Aswa’in (UNTAS), Eurico Guterres, liu-hosi liña telemóvel, Sábadu (16/07/2016).

Refujiadus balun foin dadauk ne’e mai intrega karta petisaun ba Estadu Timor-Leste katak hakarak atu fila mai Timor-Leste. Ita boot hanesan eis líder másimu ba refujiadu sira, ita nia komentáriu oinsá?

Hori uluk kedas ha’u dehan ita diferensa polítika, ida hakarak independénsia, ida hakarak integrasaun ne’e direitu polítika ema ida-idak ninian. Maibé buat ida vizita nu’udar timoroan ita labele kotu tanba de’it ida manán autonomia, natón ida lakon autonomia, la’os hanesan ne’e.  Uluk kedan ha’u dehan sé maka manán, labele ida maka manán, ida maka lakon. Maibé sé bele povu Timor tomak maka manán. Sé karik lakon mós povu Timor tomak maka lakon. Kestaun balun hela iha Timor, balun mai iha Kúpaun to’o agora, ne’e tanba  konsekuénsi hosi polítika ne’ebé ita hili direitu idak-idak ninian. Ita nu’udar timoroan tenki respeita malu no ita nia relasaun familia hanesan timoroan ne’e labele kotu. Aleinde ne’e, maske ita diferente maibé ita nia hanoin ida oinsá lori Timor ne’e ba oin.

Kona-ba karta petisaun hosi eis Wali Kota ba Díli ne’e, ha’u foin rona fali hosi ita boot. Rona fali hosi mídia dehan iha ema ida hosi Kúpaun/Indonézia ba Díli  naran Mateus Maia, ba hasoru ida ne’e, ba hasoru ida ne’ebá, nego ida ne’e, nego ida ne’ebá, to’o ko’alia dehan katak hakarak fila ba Timor.

Tuir ha’u nia hanoin, ideia ida ne’e di’ak. Maibé ideia ida ne’e hanesan ideia privadu ninian. Ne’e la’os ideia povu Timor tomak ne’ebé oras ne’e daudaun hela iha Indonézia. Agora dadauk ne’e ami halo kongresu no ami sei ko’alia to’o ba iha ne’ebá. Sé hanoin dehan fila ba, di’ak liu mai ita tuur hamutuk ko’alia oinsá ita fila ba Timor. Sé dehan katak nafatin hela iha Indonézia maka di’ak liu, mai ita ko’alia oinsá ita hela nafatin iha Indonézia. Maibé, vizita (silaturahmi) nu’udar maun-alin, inan-aman ida labele kotu.

Eis Wali Kota Mateus Maia lori karta petisaun ba Prezidente da Repúblika Taur Matan Ruak ne’e, polítika UNTAS nian ka la’e?

Ne’e la’os. Ne’e pesoal. Ne’e lori ninia naran privadu. Ita lahatene ninia hakarak ne’e saída? La’os dehan katak povu Timor ne’ebé oras ne’e iha Indonézia ne’e lakohi fila. Sira (refujiadus) mós hakarak fila. Só de’it seidauk to’o tempu para hanoin atu fila. Ita atu fila ou la fila rai Timor ne’e ita nian hotu. Hela, ita hanoin oinsá dezenvolve rai Timor ne’e hosi [rai] laran no bele hosi [rai] liur mós. Maibé ideia ida dehan ba hakarak ida ne’e, hakarak rekonsiliasaun, ne’e ha’u firme hateten katak ne’e pesoál ba Mateus Maia, la’os polítika UNTAS nian.

Ita boot rasik hetan koñesimentu kona-ba ninia prezensa iha Timor?

Ha’u nunka hatene. Ha’u rona fali hosi líder sira iha Timor ne’ebá, deputadu sira iha Timor ne’ebá ho tan jornalista sira hosi Timor ne’ebá ne’e maka ha’u mós hakfodak. Ha’u dehan ideia ne’e di’ak maibé sé hakarak ba rasik hateten ba rasik de’it ne’e direitu ninian. Maibé, ko’alia povu nia naran dehan katak ha’u mai ne’e hasoru Señor prezidenti, Señor Primeiru Ministru tanba refijiadus ne’ebé iha Indonézia hakarak fila no selu-seluk tan, tuir ha’u ne’e la loos.

Kongresu UNTAS hala’o iha loron 15-17 Jullu, ko’alia liu kona-ba asuntu saída?

UNTAS agora dau-daun halo kongresu ne’e ko’alia kona-ba oinsá para sidadaun UNTAS ne’e ba oin bele moris di’ak liutan liu-liu kona-ba Perubahan Anggaran Dasar Rumah Tangga (ADRT). Daruak, ami mós sei ko’alia dehan katak karik hanoin fila ba Timor maka di’ak liu ka atau hela nafatin iha Indonézia maka di’ak liu, ne’e konforme hosi kongresu ne’ebé hosi 13 distritu maka sei determina. Depois tuir mai ko’alia kona-ba rekonsiliasiaun tanba oinsá mós ita tenki rekonsiliasaun. Problema orsida nune’e la nune’e, ita ba desizaun kongresu ne’ebé agora dau-daun ne’e ami hala’o hela no ha’u mós fó hatene ba Timor-Leste ne’ebá, sé bele ba mai atu partisipa maibé karik ho preukupasaun no selu-seluk tan entaun hosi Timor-Leste la mai partisipa.

Maibé, rezultadu saída de’it ami hetan, agora ami sei hato’o ba governu Indonézia, hato’o mós ba governu  Timor-Leste. Sé  hanoin ba dehan ita loron to’o para ita hamutuk, eh, mai ita hamutuk nu’udar timoroan. Maibé, sé agora ami ko’alia hela, pois balun ba iha ne’ebá (Timor-Leste) atu hetan buat ruma karik hatete de’it, lalika lori fali povu nia naran. Purké, povu to’o oras ne’e susar, terus. Povu ne’ebé oras ne’e mai iha Indonézia loloos ne’e la sala. Lahatene buat ida. Ne’e konsekuénsia hosi interese polítika iha tempu ne’ebá (1999). Entaun, agora ne’e povu mós buka dalan hela oinsá maka bele fila ba nia rain. Maibé, la’os ema ida ba hasoru ida ne’e ko’alia, hasoru ida ne’eba ko’alia, la’os hanesan ne’e.

Tuir informasaun ne’ebé ami hetan katak UNTAS rasik sei harii partidu UNTAS iha Timor-Leste?

Karik hanoin ba dehan fila hotu ba Timor, ne’e direitu demokrátiku, iha direitu polítika. Sé ezemplu kongresu ita hatete ba dehan katak loron to’o ona para ita fila-fali ba Timor, ita hamutuk hodi hala’o dezenvolvimentu Timor ba jerasaun futuru nia futuru. Konforme, fila hakarak harii partidu ka, hakarak hamutuk ho partidu sira seluk iha ne’ebá (Timor-Leste) ka, ne’e konforme. Ne’e direitu polítika no demokrásia ne’ebé ita tenki respeita. Maibé, tuir ha’u-nia hanoin to’o agora hosi ha’u hanesan Ketua Umum [UNTAS] seidauk hanoin to’o ba ne’ebá. Ha’u-nia hanoin oinsá atu relasaun ne’e bele di’ak. Imi [TL] mai mós di’ak, ami [refujiadus] ba mós di’ak. Hanoin saída maka ita bele tau hamutuk para bele hadi’a ba oin no selu-seluk tan. Agora daudaun ne’e, ne’e hanoin hela ida ne’e.

Iha kongresu ne’e rasik sei ko’alia kona-ba harii partidu UNTAS iha Timor-Leste?

Kongresu ne’ebé ami hala’o dadauk ne’e laiha ajenda ida atu ko’alia kona-ba harii partidu UNTAS iha Timor. Maibé. Ezemplu, kongresu desidi katak loron to’o ona para ita fila-fali ba Timor, di’ak eh ladi’ak mós rai ida ne’ebá (Timor) ne’e rai ita nian. Loron to’o ona para ita tenki hamutuk, labele fahe malu tan. Buat hotu maka ita fó liberdade ba ema hotu-hotu atu hakarak nia fila harii partidu, ka nia fila hakarak hamutuk ho partidu ne’ebé oras ne’e [eziste] iha ne’ebá (TL), ne’e konforme idak-idak ninian.

Tuir informasaun katak Partidu UNTAS ne’e, forma hotu ona ninia estatutu no estrutura?

Iya! Loloos ami hanoin to’o iha ne’ebá ona tanba buat ne’e hanesan organizasaun. Ita haree hanesan iha Indonézia ita hakarak harii partidu tenki liu-hosi organizasaun massa (organisai kemasyarakatan). Ita hanoin ba organizasaun massa komesa di’ak ona, provínsia hotu-hotu, distritu hotu-hotu, loloos hanoin to’o ba hakarak harii partidu. Dalaruma iha Díli, maun-alin balun harii ona organizasaun saída de’it, liu tiha tinan rua (2) ou tinan tolu (3) nia hanoin ona ba dehan la’o-haleu distritu 13 maka foin harii partidu. Maibé, karik kona-ba UNTAS atu sai partidu polítiku, agora dadauk ne’e ami ko’alia hela.

Foin lalais ne’e ha’u kontaktu ho Comite Central Fretilin (CCF), hosi komite sentral ninia reprezentante irmaun Amaro de Carvalho ho João Mintha mai ami ko’alia dala hira ona. Depois ha’u hatete ba sira katak loron 15 Jullu mai agora ami halo kongresu, ne’ebé sé karik bele ba ita boot sira mai asisti para rona rasik ho tilun, haree ho matan para labele rona fali hosi ema selu-seluk. Ne’ebé, ita rona hosi ema selu-seluk, nia bele hamenus katak iha ne’e buat hotu-hotu ladi’ak de’it.

Tanba ne’e maka ha’u dehan ba sira para sira bele mai tuir serimonia kongresu ne’e para rona rasik saída maka ko’alia iha ne’ebá. Ne’ebé, ha’u haruka duni surat ba iha ne’ebá, Comite Central Fretilin simu maibé to’o agora ha’u seidauk rona fali resposta hosi ne’ebá. Karik,  sira marka prezensa ka la mai? Ne’ebé, kongresu horseik (15/07’2016) ami loke ona no to’o agora mós ami kontinua hein sira. Maibé, sira mai ka la mai ne’e, konforme sira. Maibé dehan katak fila para atu hamutuk ho Fretilin, ho Partidu Demokrátiku, ho CNRT no seluk tan, ne’e karik hanoin ne’e iha maibé ita seidauk to’o iha ne’ebá.

Kontíudu hosi karta ne’ebé señor haruka ba Comite Central Fretilin ne’e rasik ko’alia kona-ba saída no haruka ba sé?

Ne’e ha’u haruka ba prezidente Komite Sentral da Fretilin (CCF), ha’u husu ninia disponibilidade para atu tuir kongresu UNTAS ne’ebé maka agora hala’o iha Kúpaun. Husu sira nia disponibilidade para fó mós sira nia deskursu para hatudu katak ita bele diferente polítika maibé ita mós respeita malu. Ita nafatin maun ho alin. Labele hanoin tan át ba malu. Loron to’o ona para ita hotu tuur hanoin ba oin oinsá ita lori Timor ne’e ba oin. Maibé, sira la fó resposta. To’o agora, membru Comite Central Fretilin la partisipa.

Komunikasaun ne’ebé UNTAS ho CCF halo ne’e hanesan inísiu atu hala’o relasaun ne’ebé sai di’ak liu. Karik ba futuru akontese duni UNTAS ho Fretilin hamutuk, oinsá?

Tuir ha’u-nia hanoin, UNTAS labele hakarak de’it serbisu hamutuk ho Comite Centra Fertilin de’it, maibé sé bele mós serbisu hamutuk ho komponente hotu iha Timor-Leste, partidu hotu-hotu inklui estadu. Organizasaun ne’e iha relasaun serbisu hamutuk atu hametin “serbisu hamutuk” ba saída maka di’ak ba nasaun rua (2) ne’e ba oin. Ha’u sente katak partidu ne’ebé maka iha Timor-Leste ka organizasaun ne’ebé maka iha Timor-Leste  iha mós komisaun ka departamentu ida maka toma konta ba servisu hamutuk ho estranjeiru no rai laran ho tan konsellu estranjeiru no interna. Entaun, iha formas serbisu hamutuk ne’e, ita hakarak fahe esperiénsia, fahe diplomásia saída maka ita bele halo para povu ne’e di’ak liutan ba oin.

Hafoin señor hasoru partidu sira hosi Timor, respons hosi partai sira ne’e ba UNTAS rasik oinsá?

Ha’u lahatene to’o agora. Maibé, balun mai dehan sé bele ba fila. Sé bele ba nune’e. Buat oin-oin de’it. Maibé, ha’u dehan ba sira katak buat ne’ebé fila ne’e dehan la’os ita lakohi fila, maibé ita tuur ko’alia lai fila ne’e fila oinsá? Bainhira to’o iha ne’ebá ne’e halo nusa no ba oin hanesan saída? Maibé, ha’u mós fó hanoin ba sira katak partidu ne’e tenke harii halo didi’ak ho nia ideolojia ne’e klaru, fásil ba povu atu kumpriende, labele lori intereses partidu maibé lori interese nasionál (rai no estadu) tenki únidu.  Ida ne’e maka ha’u hatete ba sira.

Ohin ita boot hatete asuntu importante seluk ne’ebé ko’alia iha kongresu [UNTAS) ne’e maka rekonsiliasaun. Rekonsiliasaun oinsá maka ita boot sira hakarak?

Ita kuandu ko’alia kona-ba rekonsiliasaun ne’e problema ida. Tanba, ita ko’alia kona-ba rekonsiliasaun maibé ita seidauk hatene modelu oinsá maka ita atu adopta didi’ak hosi ami nia maun [bot] hosi Timor-Leste, ha’u haree ne’e hanesan ne’e. Ita ko’alia rekonsiliasaun, ita ko’alia hosi ita nia hanoin. Ita ko’alia rekonsiliasaun tuir  LSM ka ONG nia konseptu maibé ita la ko’alia rekonsiliasaun mós rekonsiliasaun la’o tiha ona. Mate ruma iha ne’ebá [TL], hosi ne’e ba iha ne’ebá. Mate ruma iha Kúpaun, família hosi TL mai iha ne’e. Rekonsiliasaun la’o nanis ona. Agora, hela ita tuur hamutuk buka modelu ida ne’ebé maka di’ak liu ba povu Timor tomak.

Reasaun pro kontra oras ne’e mosu iha Timor-Leste relasiona ho asuntu refujiadus iha Timor Osidentál atu fila mai iha Timor-Leste. Refujiadus sira bele fila maibé hirak ne’ebé liman-raan tenki hatan ba tribunal ka liu-hosi dalan justisa, oinsá ita boot nia hanoin?

Ita ko’alia kona-ba rekonsiliasaun ne’e buat seluk ida. Buat ida penegakan hukum ne’e buat seluk ida. Entaun ita ko’alia rekonsiliasaun labele ko’alia lei. Ita ko’alia lei ita labele ko’alia rekonsiliasaun. Sé ita hakarak ko’alia rekonsiliasaun, ita ko’alia rekonsiliasaun de’it. Ne’e la’os dehan katak ita ko’alia rekonsiliasaun, ita labele dehan ema lable hetan kastigu. Maibé, depende tribunál hatudu evidensia/provas katak ema ne’e sala ka la’e? Maibé, rekonsiliasaun ne’e nafatin iha dalan ne’ebé los. Tuir ha’u nia hanoin ita rekonsiliasaun para ida ne’ebé sala ne’e labele hetan kastigu ne’e, ha’u sente sala karik!

Interesante tebes. Ohin ita boot mensiona katak kongresu UNTAS sei ko’alia mós kona-ba refujuiadus sira nia moris ne’ebé oras ne’e moris terus no susar. Esfordu saída maka ita boot sira halo ba refujiadus sira nia moris di’ak?

Loloos moris ladun di’ak ne’e iha nasaun tomak. Nasaun hotu-hotu ne’e moris ladun di’ak dalaruma inklui iha Timor-Leste mós povu balun moris seidauk di’ak. Maibé, kuandu ita dehan sira moris át liu, governu laharee, ne’e la los hotu. Maibé, ho ida ne’e ita bele fó ideia ba malu, fó suporta ba malu para oinsá ita bele hasai povu ne’ebé oras ne’e iha susar nia laran. Ne’e alein de ita iha organizasaun, ita tenke ko’alia ida ne’e ho estadu no governu.

Sé rezultadu kongresu UNTAS karik povu deside fila mai Timor, konsekuénsia saída de’it ita boot sira sei fila ba Timor?

Desizaun kongresita ne’e desizaun supremu. Iha partidu polítiku, organizasaun polítiku ne’ebé naran kongresu ne’e desizaun supreme iha partidu ka iha organizasaun ne’e. Desizaun hanesan ne’e, ita tenki halo tuir. Sé nune’e duni, ita mós labele tauk dehan katak ita fila bá, buatamak sira ka’er ita kastigu karik. Sé ó sala, yah, tenki kastigu ó. Rekonsiliasaun la’o nafatin. Povu ne’ebé maka hakarak fila ba nia knua ne’e nafatin la’o ita labele ba impata fila-fali tanba de’it ita tauk tama kadeia. Tauk ita la hetan serbisu, depois ita defende ema seluk ne’e labele hanesan ne’e.

Kongresu agora maka deside ami fila-fali to’o iha ne’ebá maka dehan tenke kastigu iyaaa tenke kastigu. Ita tenke rekoñese ita nia sala. Maibé atu sala ou la sala ne’e konforme orsida iha tribunál maka desidi. Tanba ne’e, labele tauk hanoin fila ba Timor karik ema ka’er, labele tauk ida ne’e. Polítika ne’e balun tenki tama kastigu, balun tenki mate, balun tenki moris hela, balun tenke lidera estadu no selu-seluk tan. Sé ita halo polítika tauk mate, tauk kastigu, lalika halo polítika. Polítika ne’e ba buat di’ak, no bem komun Timor tomak la’os ba án rasik, ba grupu, la’os ba feen-oan.

Hanesan Eis Wali Kota ba ne’e, dala ida tan ha’u hatete katak ne’e pesoal. Keta iha hanoin seluk ruma karik hatete de’it, lalika bosok-án, bosok povu no hakarak bosok-án karik bosok-án de’it lalika bosok povu. Purke povu oras ne’e terus ona, povu mós hatene án, nia mós hatene bainhira maka nia hakarak fila, lapresiza ema ida mai ko’alia.

Iha parte seluk, iha 14 Jullu 2016, Matadalan mós hala’o entrevista eskluzivu ho Konseleiru UNTAS, Dr. Basílio de Araújo, via email, hodi ko’alia kona-ba polítika UNTAS hanesan tuir mai ne’e. Nia dehan UNTAS sei harii partidu iha TL.

Oinsá ho polítika UNTAS atu harii partidu?

UNTAS mós hakarak husu autorizasaun liu-hosi kongressu UNTAS atu bele rejistra partidu UNTAS iha Timor-Leste. Ou selae halo koligasaun ho Fretilin hodi infrenta eleisaun oin mai.

Karik UNTAS hetan ona resposta atu harii partidu iha TL?

Ami haree katak koligasaun Fretilin ho UNTAS bele sai hanesan partidu boot ida nebe manán iha eleisaun oin mai.

Karik iha ona lampu azúl (hijau) hosi nai ulun sira iha TL atu hari partidu iha TL?

Seidauk.

Sé seidauk entaun bainhira loos mk bele harii?

Depende desizaun kongressu UNTAS iha loron 15-17 Jullu 2016.

UNTAS ho líder sira iha TL iha ideolojia polítika ne’ebé diferente iha pasadu. Karik ne’e la fó obstáklu ba UNTAS atu harii partidu iha TL?

Maka ita haree to’ok. Iha dalan barak atu liu ba Roma.

Maizumenus vantajen ba UNTAS saida hodi hari partidu iha TL?

Buat hirak nee sei diskuti iha kongresu. (*)

Matadalan