sexta-feira, 3 de maio de 2024

Ukun Parlamentu no Direitus Umanus

Hosi: Hercus Pereira dos Santos* | opiniaun

Parlamentu, se ita haree liu de’it, maka órgaun soberania ida-ne’ebé kolejiál hala’o funsaun Polítika-Lejizlativa nu’udar reprezentasaun hosi povu. Ita hotu simu hanoin ida-ne’e bainhira ita haree lalais liu de’it kona-ba Parlamentu no dala barak iha komunidade nia leet ita rona liu maka Parlamentu maka reprezentante povu nian. Definisaun ne’e maka ema barak temi no ne’e loos. Maibé karik la kompletu. Tuir Profesora Lucia Amaral hateten katak, Parlamento é a assembleia ou união de assembleias, ou seja, a estrutura colegial organizada de acordo com o princípio igualitário e não hierárquico, à qual são essencialmente atribuídas funções Político-Legislativas que se sustentam no princípio da legitimidade expresso através da representação política”. Ha’u hakarak atu aumenta tan de’it definisaun hosi Profesora Lucia Amaral nian ne’e sai nune’e “Parlamento é a assembleia ou união de assembleias, ou seja, a estrutura colegial organizada de acordo com o princípio igualitário e não hierárquico, à qual são essencialmente atribuídas funções Político-Legislativas que se sustentam no princípio da legitimidade expresso através da representação política para o a defesa dos Direitos Humanos”. Sein defeza ba Direitus Umanus, Parlamentu sei lakon ninia esensia, ninia klamar, ninia ilas loloos hosi Istória Parlamentu nian iha-ne’ebé Parlamentu sempre sai nu’udar, lian maioria ou lian minoria, lori kontra arbietraridade hosi ukun na’in sira-ne’ebé kontra dignidade ema nian lori fó dalan (só depoizde segunda guerra mundial) lori hamosu instrumentu ba protesaun Direitus Umanus, liuhosi ONU, iha-ne’ebé Direitus Umanus sai ona asuntu importante iha tempu ohin loron nian iha komunidade internasionál. 

I. Parlamentu iha Europa

Ita hotu hatene katak rota ka ukun Parlamentu iha forsa hahú kedas iha tempu uluk iha Polis, Sidade-Estadu, iha Atena. Iha sidade-estadu iha Atena iha demokrasia ne’ebé partisipativa no direta tanba sira iha konseitu ida katak ukun iha povu nia liman (konseitu ne’e maka ohin Estadu Direitu Demokrátiku hotu-hotu uza) ne’ebé lori hamosu buat ida hanesan asembleia (parlamentu) tanba iha asembleia maka sidadaun sira ho tinan liu 18 halibur hamutuk lori buka trata asuntu importante ba estadu-polis. Profesora Patrícia Jerónimo hakerek (iha ninia livru Os Direitos Humanos à escala das Civilizações. Almedina Editora, 2002.p.49) lori sita tuir Finley ninia hateten katak “A Assemblea, que detinha a palavra final na guerra e na paz, nos tratados, nas finanças, na legislação, nas obras públicas, em suma, na totalidade das atividades governamentais, era um comício ao ar livre, com tantos milhares de cidadãos com idade superior a 18 anos quantos quisessem comparecer naquele determinado dia”.  Profesora Patrícia moos dehan katak “…a votação na assembleia era normalmente precedida por discussões informais, que podiam decorrer na praça da cidade ou noutros lugares de convívio mais restritos e que inteiravam os cidadãos dos problemas a resolver, preparando-os para o debate definitivo e sequente votação” (Os Direitos Humanos à escala das Civilizações. Almedina Editora, 2002.p.52). Tanba ne’e maka Profesora Patrícia Jerónimo moos dehan katak, “O governo da polis ficava doravante confiado ao conjunto dos seus cidadãos. Pertencia ao povo a titularidade do poder” (Os Direitos Humanos à escala das Civilizações. Almedina Editora, 2002.p.49). Ita bele konkorda katak demokrasia iha Atena hanesan demokrasia direta ne’ebé bele funsiona di’ak tanba karik polis sidade-estadu ki’ik ne’ebé atu hanesan ho situasaun iha Timor iha tempu bei'ala sira nian iha-ne’ebé kada grupu (kada loro) ukun ninia ema rasik (tuir hanoin hosi Profesor Luiz Filipe Thomaz nu’udar expert iha Historia Oriental no Timor nian) iha-ne’ebé lori soi situasaun hanesan iha Atena hanesan Profesora Patrícia Jerónimo hateten “Sendo a polis uma unidade política e social que se pretende auto-suficiente, muita é a atenção concretamente dispensada à promoção e manutenção dos laços que solidarizam os cidadãos entre si e os mobilizam para o grande projecto comum. Para essa coesão concorrem, fundamentalmente, três projectos – a partilha de uma legado histórico, uma prática religiosa colectiva e a subordinação a um mesmo conjunto de normas”.  Ne’e atu korresponde maizumenus hanesan ba situasaun iha Timor relasiona ba kada loro ou ba kada uma iha kolaborasaun hosi parte hotu-hotu ne’ebé pertense ba kada loro ou ba kada uma adat ida nia laran. Hanesan moos iha Atena no moos iha Timor (no moos iha mundu seluk-seluk) moris komunidade nian hosi tempu ba tempu nakfilak sai kompleksu no ho kompleksidade ne’e maka hamosu podér delegadu hosi povu ba ukun na’in sira. Povu delega ninia podér ba ukun na’in sira. 

Iha parte seluk iha tempu romanu sira nian ho dato ka patrísiu sira-nia influensia iha senadu romanu bele hili no troka liurai no lori hatuur vida polítika no espirituál iha romanu nia ukun. Mezmu estadu romanu iha inísiu nu’udar monarkia (Liurai maka ukun) ne’ebé ikus mai sai Repúblika no depois nakfilak sai império iha-ne’ebé bainhira Liurai ne’ebé maka ukun la tuir eransa (la tuir jerasaun) maibé dato sira maka hili kualkér dato maluk seluk ida lori sa’e ba ukun nu’udar Liurai. Ho nune’e ukun fahe ba rua entre Dato ida-ne’ebé sai Liurai ho dato maluk seluk ne’ebé halo parte ba Senadu (Asembleia hanesan Parlamentu ne’ebé iha dato 300 lori fó-opiniaun kona-ba asuntu importante sira iha Estadu nia laran) no Liurai tenke rona dato sira-ne’e molok foti desizaun ruma. Dato sira seluk moos halo parte ba buat ida naran Komísiu Kuriál – Asembleia ka Parlamentu dato nian sira ne’ebé halo lei no hili dato sé maka sa’e ba Liurai bainhira Liurai ida mate. Dato sira seluk tan fali halo parte ba Komísiu Senturiál – Asembleia ka Parlamentu ba dato asuwa'in sira nian ne’ebé iha kompeténsia lori foti desizaun kona-ba funu no halo pás.  Iha moos iha reinu seluk-seluk dalaruma dato ida-ne’ebé sa’e ba ukun nu’udar Liurai sinte an iha leten ona, aas liu hotu-hotu, komesa foti desizaun tuir de’it ninia hakarak. Akontese iha Roma iha sékulu VI a.C Liurai lakohi rona dato seluk sira-nia hanoin entaun dato sira halo revolta, iha tinan 509, lori hatún Liurai no dato sira troka sistema monarkia ba Repúblika.  Sistema Repúblika hanesan sistema ne’ebé ema romanu sira maka kria iha mundu. Mezmu nune’e povu sira seidauk iha fatin iha Parlamentu. Dato sira de’it maka okupa fatin iha Parlamentu no halo lei ho liafuan ne’ebé maka dato sira ko’alia (la hakerek) serbí de'it ba dato sira-nia interese. Liutiha tinan barak maka povu sira halo revolta no ikus mai iha tinan 493 a. C povu sira hetan manan dahuluk atu sira bele iha reprezentasaun lori sai majistradu ho naran Tribuno da Plebe. Hahú hosi ne’e maka Tribuno de Plebe obriga atu halo lei ne’ebé maka hakerek, la'ós hatuur de’it ho liafuan, atu nune’e lori proteje direitu ema hotu-hotu nian.

Ita haree iha ierarkia tempu uluk nian iha rai Europa tuir Profesór António José Fernandes hakerek (iha ninia livru ho títulu Direitos Humanos e Cidadania Europeia, Almedina, 2004,p.17-24.) iha Antenas, iha Roma Antiga, iha tempu Feudal no Idade Média iha rai balu iha Europa ita bele haree katak iha estratifikasaun sosiál ne’e rasik iha mudansa. Hanesan iha Atenas ita haree katak iha estratifikasaun rua de'it maka sidadaun (ne’ebé iha direitu sivíl no polítiku) nu’udar klase sosiál dahuluk no klase sosiál iha okos maka ema sira hanesan ema estranjeiru, feto, meteku, no atan. Karik ha’u bele kompara lori partilla tuir hanoin hosi Profesór História Oriental (inkuli moos Timor-Leste) Filipe Thomaz dehan katak iha tempu uluk liu iha Timor iha klase sosiál aas liu maka Loro (karik seidauk iha dato ho liurai) ho podér sivíl no relijiozu. Se nune’e ita bele dehan katak klase sosiál daruak maka ema seluk-seluk (karik hotu-hotu mesak família de’it) ne’ebé halo parte ba uma Loro. Bainhira iha Esparta diferente fali sira-nia estratifikasaun sosiál fahe ba tolu maka Omoioi hanesan iha direitu sivíl no polítiku no sira iha tinan liu 30. Tuir fali maka Perieku ho deít direitu sivíl no depois maka Ilotas (la iha direitu sivíl no polítiku). Bainhira ita haree fali estratifikasaun iha Antiga Roma iha hetan katak estratifikasaun dahuluk maka patrísiu (hanesan iha Timor maka dato ou rato) iha direitu polítiku sivíl, judisiál, no relijiozu. Klase daruak maka Kliente nu’udar ema sira-ne’ebé halo to’os dato sira nian. Klase datoluk maka Plebeu (la iha direitu) no ikus liu maka atan (konsidera nu’udar sasan katak bele fa’an hosi dato ba dato seluk). Klase sosál iha Antiga Roma atu hanesan ona ho klase sosiál ne’ebé eziste iha Timor iha tempu uluk hanesan Konde Sarzedas ou Bento de França hakerek no haktuir moos hosi Don Ximenes Belo maka hanesan klase sosiál dahuluk maka Dato, tumugoen, xefe povuasaun boot no ki’ik. Klase daruak maka soldadu, klase datoluk maka la'o rai sira no klase dahaat iha okos liu maka atan. Iha tempu sistema feudal nian iha rai balu iha Europa estratifikasaun sosiál maka Liurai okupa klase sosiál dahuluk, tuir fali maka Na’i Feudal no kleru importante sira, depois maka kleru ki’ik sira ho dato sira, kamponez livre no atan. Iha tempu feudal maka foin haketak Liurai nakfilak sai nu’udar klase sosiál ketak no klase sosiál dahuluk. Maibé depois tama fali iha Idade Média estratifikasaun muda fali. Klase sosiál dahuluk maka kleru (Amu-Lulik Igreja Katólika) tuir fali maka dato sira (inklui moos liurai sira halo parte ba klase sosiál dato hanesan moos iha Timor) no depois maka povu. Tanba iha Idade Média maka Igreja Katólika iha papél importante la’ós de’it iha esfera espirituál maibé moos iha podér polítiku direitu ba reinu ou estadu ida nia laran ne’ebé maka sei iha influénsia to’o agora mezmu la direitu ona hanesan tempu uluk maibé Igreja Katólika dezde tempu imperadór Constantino nian sempre hatudu ilas ba  podér iha esfera espirituál (forsa morál katólika) maibé moos nu’udar ilas ba podér iha esfera polítika. Ita la bele haree Igreja Katólika (Vatikanu) hosi esfera espirituál de’it. Papél Igreja Katólika iha esfera polítika sei maka’as nafatin mezmu naksumik iha esfera espirituál nia laran. Igreja Katólika iha kapasidade boot tebes atu adapta an ho realidade ne’ebé nia hasoru. 

Hosi deskrisaun Profesór António José Fernandes nian iha leten ita bele haree oinsá mudansa hosi ukun iha rai Europa ne’ebé ikus mai, hanesan rekuo, lori hamosu Monarkia absoluta hahú iha sékulu XV iha rai Europa (hanesan orijen mai hosi Impériu romanu no Monarkia Feudal) hanesan iha Inglaterra no Fransa no ikus mai kontribui lori hamosu hikas fali mekanizmu lubuk ida, lidera hosi dato sira, lori kontra Monarquia absoluta no arbitrariedade hosi Liurai absolutu ho ema riku na’in ho dato arrogante sira seluk hanesan iha Inglaterra ho Magna Carta (autogarda pelo Rei João Sem Terra ina tinan 1215) no moos Petition of Right ne’ebé maka Parlamentu inglés aprova no hatoó ba Liurai D. Carlos I iha tinan 1628 lori haforsa liután Magna Carta lori hatuur Estado de Direito lori kontra arbitrariedade hosi ukun-na’in hasoru ema nia direitu, liberdade no hatuur moos katak Liurai rasik moos la bele halo kobransa tributu ba sidadaun sira se Liurai la husu autorizasaun hosi Parlamentu. Katak tenke ho autorizasaun hosi Parlamentu maka Liurai bele halo kobransa tributu. Parlamentu la autoriza la bele. Iha tinan 1689 Parlamentu impoin ba Prínsipe Guilherme de Orange Bill of Right (Tanba Jaime II hali'is liu ba Igreja Katólika entaun dato sira hasai tiha nia hosi ukun nu’udar liurai no nia halai tiha ba Fransa entaun Parlamentu deklara katak tronu Inglaterra mamuk no dato sira bolu fali Mane-foun  Jaime II nian maka Prínsipe Guilherme de Orange hosi Olanda ba ukun fali Fransa. Prínsipe Guilherme de Orange hosi Olanda hola Liurai Jaime II nia oan feto naran Maria no Prínsipe Guilherme lori nia feen Maria ba Olanda maibé tanba dato sira iha Parlamentu deklara ona katak Tronu Inglaterra mamuk maka dato sira bolu fali Guiherme de Orange ba ukun Inglaterra tanba Guilherme de Orange hola Liurai Jaime II nia oan feto Maria ne’e) lori halakon direitu divinu Liurai ninian no hametin liután atu Liurai ukun tenke tuir de’it lei haruka no lori rekoñese katak sidadaun hotu-hotu iha liberdade naturál no direitu ne’ebé tenke hetan protesaun no la bele iha arbitrariedade. Hahú ho Bill of Right  maka hatuur ona moos Parlamentu nu’udar autoridade forte ida no Prínsipe Guilherme de Orange ukun tenke la’o tuir de’it dato sira iha Parlamentu ninia autorizasaun iha kazu importante ruma ba moris estadu Inglaterra nian. Liurai la bele ona foti desizaun mesak mas tenke konsulta sempre ho Parlamentu no Parlamentu autoriza maka bele.

Ho Magna Carta, Petition of Right, Habeas Corpus, Bill of Right halo mudansa boot tebes ba sosiedade nia moris iha Inglaterra ho ninia efeitu ba to’o iha EUA (lori hamosu no sunu espíritu ba ukun rasik an ba EUA hanesan Ana Maria Magalhães no Isabel Alçada hateten katak, “Naquele continente imenso, onde ainda estava muito por explorar e onde as pessoas se afirmavam pelas suas qualidades pessoais e não pela classe social a que pertenciam, era natural que surgisse o desejo de libertação do poder do Rei inglês e do Parlamento inglês”.) no moos iha Fransa ne’e tanba iha sékulu XVI mundu europeu iha momentu ne’ebá tama iha faze ida ema hanaran Liberalizmu lori hetan kontribuisaun ho hanoin sira hosi matenek-na’in sira hanesan John Locke ho nia livru Dois Ensaios sobre o Governo, Charles Montesquieu ho nia livru O Espírito das Leis (halo impaktu boot tebes iha rai Europa. Iha fulan 18 nia laran de’it, obra ne’e hetan edisaun 22), Voltaire ho nia livru Tratado sobre a Tolerância, Jean-Jaques Rousseau ho nia livru O Contrato Social no John Stuart Mill ho nia livru Ensaio sobre a Liberdade. Sira hotu hakerek kona-ba, de uma maneira resumida, oinsá harii sosiedade ida-ne’ebé respeitu ba direitu fundamentál ema nian lori kontra kualkér arbitrariedade hosu ukun na’in sira (hanesan dato, liurai no riku-na’in sira no Igreja Katólika) lori hamosu separasaun podér iha podér ezekutivu, lejizlativu, judisiál ketak-ketak (la bele iha ema ida ou órgaun ida de’it nia liman) no separasaun podér laiku ho podér espirituál. 

Revolusaun franseza ne’e rasik akontese iha tempu governu bourbons. Antes revolusaun iha Estados Gerais atu hanesan Parlamentu ne’ebé iha reprezentasaun hosi kleru, dato no povu sira.  Iha Estados Gerais reprezentasaun povu sira iha influénsia hetok maka’as liután tanba hetan fatin hanesan moos ho reprezentasaun hosi kleru no dato sira no ikus mai sira hamosu terseira estadu lori harii Asembleia Nasionál ne’ebé ikus mai sai Asembleia Nasionál Konstituinte lori hamosu Declaração dos Direitos do Homem e do Cidadão hetan aprovasaun iha 26 de Agosto de 1789 no depois maka hamosu tan fali Konstituisaun ba estadu Fransa iha tinan 1791. Declaração dos Direitos do Homem e do Cidadão rasik hanesan instrumentu ida-ne’ebé hakotu ona ukun Monarquia absoluta. Hahú ho Declaração dos Direitos do Homem e do Cidadão hatur ona katak ema hotu-hotu hanesan iha lei, halakon estratifikasaun sosiál, halakon direitu no priviléjiu feudal, halakon kargu públiku ereditáriu. Ho revolusaun iha Fransa troka monarkia absolutu Fransa nian ba monarkia konstitusionál atu Liurai ukun la tuir de'it ninia hakarak (Liurai nia hakarak maka lei) maibé dato sira hatuur ona lei eskrita lori define no limita Liurai nia ukun no  Liurai la bele ona halo tuir de'it ninia hakarak maibé tenke ona halo tuir lei eskrita ninia haruka. Ita bele dehan katak ho revolusaun maka hatuur ona soberania nasionál ou populár, supremasia ba lei sira, bele iha ideolojia ou hanoin oioin iha demokrasia pluralista nia laran, iha reprezentasaun populár ka demokrasia reprezentativa, iha lejitimasaun ba ukun, iha kontrolu polítiku ba ukun sira-ne’e rasik no iha separasaun ba ukun iha ezekutivu, lejizlativu no tribunál. buat sira-ne’e hotu define tuir lei (Konstituisaun no lei oan sira hotu) haruka. Buat sira-ne’e moos la muda hosi kalan ba loron mas muda ho tempu ne’ebé naruk uitoan no nakonu ho intriga oioin. Mas ita hotu bele konkorda katak ho baze iha revolusaun franseza (hahú hosi revolusaun Glorioza iha Inglaterra) maka loke ona dalan ba estadu ne’ebé hatuur tuir lei haruka. Depois segunda metade sékulu XX maka transforma estadu legalidade ba Estadu konstitusionál katak buat hotu-hotu tenke tuir Konstituisaun nu’udar lei fundamentál estadu ida nian. Tanba antes sékulu XVIII la iha dokumentu eskrita ida, ho autór no data identifikadu, lori hatuur orden fundamentál estadu ou komunidade polítika ida nian. Ho nune’e estadu modernu maka estadu ne’ebé tenke tuir Konstituisaun haruka. Katak Konstituisaun maka tenke sai ona nu’udar fonte primária no aas liu iha Estadu ida nia laran. buat hotu (desizaun no asaun polítika hotu-hotu) la tuir Konstituisaun haruka laloos no la bele halo tuir. Ho modelu ida-ne’e maka ninia impaktu naklekar ba nasaun seluk-seluk lori halo tuir. Katak lei eskrita (Konstituisaun nu’udar lei fundamentál no lei oan sira) maka define buat hotu-hotu kona-ba vida estadu nian no em especial iha definisaun klaru ba separasaun podér entre órgaun soberania sira. La bele haksoit liu lei (Konstituisaun no lei oan sira) sira-ne’e. Maibé se ita hakarak introdús hanoin ruma ou interese ruma bele naran katak halo lei foun ou halo revizaun ba Konstituisaun. Iha parte seluk estadu modernu, karakteriza moos ho papél importante no ativu hosi parlamentu hanesan Profesór Pedro  Bacelar de Vasconcelos hateten, “O Parlamento delimita um espaço essencial do Estado moderno”. Tanba ita bele hanoin katak iha Parlamentu maka bele iha reprezentasaun hosi sidadaun ne’ebé hili tuir via demokrátika katak tuir eleisaun sufrájiu universál, direitu no sekretu atu lori halo knaar nu’udar reprezentante povu hotu-hotu nian lori halo kontrolu ba ukun (hahalok ukun na’in nian relasiona ho ninia knaar ho programa sira) tuir dalan ne’ebé maka lei hatuur ona no lori halo lei sira-ne’ebé maka bele serbí ba interese povu nian. Iha kazu estremu, hanesan ezemplu ne’ebé besik ita, akontesimentu reformasi iha Indonézia rasik hahuu ho forsa hosi universitáriu sira hamutuk ho Parlamentu (MPR-DPR). 

Hosi Istória sira iha leten ne’e maka sai hanesan marku importante ba mundu osidentál (no rai seluk-seluk ne’ebé hetan ninia influénsia inklui Timor-Leste) iha protesaun ba Direitus Umanus ne’ebé hatuur liuhosi Parlamentu.

II. Parlamentu iha Timor Lorosa’e

Timor-Leste rasik hetan influénsia hosi papél Parlamentu nian nu’udar rain ida-ne’ebé hetan ukun hosi estadu europeu maka Portugál. Ho nune’e maka iha sosiedade nia laran ita moos rona iha rota Parlamentu (no moos iha suku Parlamentu hanesan iha Lospalos. Iha aldeia Parlamentu iha Baukau) tanba buat ida naran Parlamentu ne’e rasik mai hosi Portugál. Maibé Parlamentu rasik hahú moris nu’udar reuniaun ida-ne’ebé ema halibur lori halo debate ba buat ne’ebé interese sira-nia moris iha komunidade nia laran hanesan Stefano Sicardi hateten katak, “o Parlamento nasceu como órgão intermitente: inicialmente, o termo “parlamento” e seus sinónimos indicavam um facto objectivo (a reunião, quando não o lugar ou ocasião em que se debatia ou discutia) e não uma entidade – um corpo organizado, um órgão colegial e dotado de estabilidade e identidade institucional. Ne’e hanesan loloos ita-nia abo sira uluk tuur hamutuk, nahe biit boot, lori ko’alia hamutuk kona-ba lala’ok moris iha suku nia laran ou lori tesi lia naksalak ruma. Baibain abo sira-ne’e mesak ema importante ema dato sira de’it nu’udar reprezentante lejítimu (polítiku no espirituál) hosi sira-nia emar sira-ne’ebé maka pertense ba sira lori foti desizaun ruma pertinente ba vida populasaun sira nian. Ita bele dehan katak Timor-Leste dezde uluk kedas koñese tiha ona demokrasia reprezentativa (tanba dato sira foti desizaun hamutuk atu foti liurai ruma ou atu hatuur lei ou bandu ruma). Maibé ita moos tenke dehan moos katak Parlamentu iha Timor iha tempu uluk seidauk bele dehan reprezenta ema hotu-hotu hanesan akontese iha rai Europa –inklui Portugál (tanba apenas ba dato sira de’it, la iha reprezentasaun hosi entidade ou klase sosiál sira seluk) tanba iha tempu uluk dato sira maka iha papél ne’ebé forte tebes iha sosiedade Timor nia laran. 

Iha Istória ne’ebé ita lee hosi matenek na’in sira (Dom Ximenes Belo, Enes Pascoal, SJ, Fréderic Durand, Luis Filipe Thomaz, Osório de Castro, John Taylor, Benjamim Cardoso, Conde de Sarzedas, Bento de França, Francisco Xavier Menezes, no seluk-seluk tan) hakerek hateten katak Timor iha sistema ne’ebé dato sira maka ukun nu’udar estratifikasaun sosiál aas liu iha Timor no hosi dato sira-ne’e mosu Liurai no Parlamentu no ukun-na’in seluk-seluk tan ne’ebé importante ba reinu ida. Luis Filipe Thomaz (hanesan moos Frédéric Durand ho Dom Ximenes Belo) hateten katak Timor sorin (ketak hosi Serviaun-Kupang) hetan ukun hosi aristokrasia militár (dato asuwa’in sira) iha papél importante tebes iha sosiedade Timor laran tomak bainhira nia ko’alia relasiona oinsá tetun naklekar ba fatin barak-barak  “…com a conquista da metade oriental da ilha por uma aristocracia militar que falava o tétum, os datos belos- tendo dato o significado de «nobre» e belo, como vimos, o de um povo falante do tétum.O predomínio desta nobreza foi provavelmente causa - ou talvez consequência - da hegemonia de dois reinos, em que o tétum era a lígua falada, sobre toda a parte oriental da ilha (chamada «Província dos Belos» nas fontes portuguesas): Luca, perto de Viqueque (situada na primeira zona atrás referida) e Bé-Háli (situada na segunda e actualmente em Timor Ocidental, mas é apelidado de «imperador» em textos portugueses, tal como o rei de Senobai que exerceu, de igual modo, a sua sucerania sobre a parte ocidental de Timor, chamada «Província do Servião».A divisão da ilha em duas confederações e as hegemonias de Béhali e Senobai (e talvez também a hegemonia de Luca sobre a região do extremo leste) estavam já estabelecidas aquando da chegada dos portugueses. “ Filipe Thomaz rasik moos dehan katak karik ukun-na’in uluk liu iha Timor (iha vida sivíl katak ukun “estadu ou reinu” nian no iha parte fiar nian) maka Loro bainhira nia hateten, “A fixação dos datos belos, feita através de uma conquista relativamente recente, parece provar-se pelo facto de permenecerem, ainda, em algumas regiões, vestígios da exixtência de uma aristocracia anterior, os loros (nome que significa «sol» em tétum), a qual, ao contrário da que lhe sucedeu, exercia simultaneamente o poder religioso e o civil.” 

Ita moos rona katak jerasaun ukun-na’in sira barak iha Timor ninia orijen mai hosi Malaka – Malázia ne’ebé dato nu’udar títulu ukun-na’in nian. Atu lori konfirma de’it katak ne’e aserta ho buat ne’ebé maka Luis Filipe Thomaz hateten iha leten ne’e lori partilla hamutuk ho nia enkuantu nia hateten katak títulu ukun na’in uluk liu iha Timor maka Na’i Loro. Ha’u hanoin karik iha mundu tempu uluk nian papél loron importante tebes nu’udar roman ba ema nia moris ho nune’e iha kultura barak adora loron nu’udar Maromak ou ita baibain rona ema hanaran deus (ho letra d ki’ik) do sol ou dewa matahari hanesan kultura aziátika balu adora no karik ita Timor moos hetan influénsia hosi kultura ne’e lori fó importánsia ba loron no uma adat hotu-hotu iha Timor parte lulik sempre ema hanaran loro. Ne’e la’ós fenómenu foun ba kultura aziátiku de’it iha Istória Na’i Jesus Cristo nian iha amu-lulik balu esplika katak la iha ema ida maka hatene Na’i Jesus Cristo moris iha loron no data saída. Entaun Igreja Katólika hili loron 25 Dezembru nu’udar loron moris Na’i Jesus Cristo nian tanba iha Istória ida katak iha tempu uluk liu “pernah” loron lakon. Mundu sai nakukun. To’o loron 25 Dezembru maka loron matan iha fali no fó naroman ba mundu halo povu pagaun iha momentu ne’ebá ne’ebé adora loron nu’udar sira-nia maromak kontente tebes. Igreja Katólika foti loron 25 Dezembru nu’udar loron moris Na’i Jesus Cristo nian ho hanoin katak Loro loloos ne’e maka Na’i Jesus Cristo. Mundu nakonu ho nakukun sala nian no Na’i Jesus Cristo mai iha mundu hanesan Loro ne’ebé fó naroman ba ema sai husi nakukun sala nian ba naroman moris nian. Katak iha ligasaun ne’ebé ita bele haree katak iha mundu osidentál no mundu aziátiku inklui moos rai-Timor no fiar katóliku nian fó importánsia ba loro. Ho razaun ida-ne’e maka ha’u konkorda katak ukun-na’in dahuluk iha moris (temporál no espirituál) iha Timor maka Loro. Depois maka dato sira hosi Wehali la’o halekar iha Timor Lorosa’e laran tomak no sira moos mai nu’udar loro no moos nu’udar dato. Loro sira-ne’ebé orijen no abut iha Timor-Leste laran tomak atu kaer ukun nu’udar dato tenke ba hetan rekoñesimentu hosi Loro Wehali. Hosi loro ba dato no hosi dato maka mosu liurai no parlamentu (bainhira malae portugés ukun ona Timor) no ukun-na’in seluk-seluk tan. Karik hanesan Luis Filipe Thomaz dehan katak aristokrasia militár-Dato halekar ukun iha Timor Oriental. Ho nune’e maka karik dato nakfilak nu’udar ukun na’in importante liu lori tau hamutuk Loro sira balu sai moos nu’udar dato (Tanba loro balu la sai dato nein liurai. Sira apenas loro de’it) no hosi dato maka hamosu Liurai, Parlamentu no ukun-na’in sira seluk. 

Rai Timor-Leste rasik moos bei'ala sira hanaran Lorosa’e ne’ebé malae português tradús O Sol Nascente. Tanba liafuan Na’i ho Loro liafuan ne’ebé iha nanis kedas ona duke liafuan dato ho liurai (ne’ebé mai hosi lurah) nu’udar orijen hosi lian malaiu. Ita la bele haluhan katak liafuan hanesan dato, lurah (iha Sumatra la’ós iha Java) raja ho sultan iha sentidu hanesan. Afonso de Castro dehan katak “Os reis são eleitos pelos datos, tumungões e oficiais, e confirmados pelo governador. Afonso de Castro moos dehan liutan katak “quando por morte do rei a sucessão em mulher e a eleição confirma a hereditariedade, elege-se um regente do reino, que pode ser escolhido entre os membros da família real ou entre os datos, e tem sucedido ser eleito um dato de outro reino. Tanto para reis como para regentes é necessário a confirmação do governador, e só depois de confirmados se lhes dava a patente de coronel.  Tuir Afonso de Castro, Armando Correia, bento de Fransa hateten katak “Após a morte do régulo, ou quando a família real se extinguia; ou quando um liurai era suspenso pelas autoridades coloniais, e no caso de existirem vários pretendentes, o governo da Colónia dava o seu assentimento a uma junta de 5 datos ou chefes, chamada Parlamento. 

Ita hotu hatene katak liafuan Parlamentu liafuan portugés. Ne’e katak rota ka ukun Parlamentu nian iha Timor-Leste malae portugés sira maka introdús. Karik bainhira malae sira haree katak iha Timor-Leste liurai mai hosi dato no dato sira seluk kontrola dato ida-ne’ebé dato sira seluk hili sai liurai (primus inter pares) maka entre dato sira-ne’ebé kontrola dato ne’ebé sai liurai autoridade portugés entrega rota Parlamentu ba dato sira-ne’e. Hanesan moos iha Portugál rasik. Rei (Liurai) Portugál mai hosi Konde (Dato) Portukalense (Don Afonso Henriques konsidera nia an sempre nu’udar rei dos portugueses la’ós rei de Portugál. Liafuan Don ne’e rasik mai hosi liafuan portuges Dom no nia hun mai hosi latin (tanba liafuan portugés mai hosi lian latin) Dominus katak Na’i)  no depois dato sira seluk (hamutuk ho amu-lulik no povu) halibur an iha korte (ka kúria mezmu iha hanoin oioin kona-ba kúria iha matenek balu dehan katak kúria ne’e hanesan de’it órgaun konsellu ba liurai ho funsaun tipu administrativu no judisiál no ne’e katak iha de’it maka dato no kleru sira no balu fali dehan katak kúria nu’udar antesedente direitu ba korte ho funsaun iha ámbitu polítiku no administrativu) ka senadu lori trata asuntu reinu Portugál nian.  Modelu korte ne’e maka depois Portugál no España habelar ba rai sira-ne’ebé maka sira ukun hanesan Profesór Paulo Ferreira da Cunha, Joana Aguiar e Silva ho António Lemos Soares hateten (iha sira-nia livru ho títulu História de Direito, Almedina, 2005,p.407) katak “Arquétipo constitucinal presente ao longo dos séculos nos ordenamentos jurídicos dos povos de língua portuguesa e castelhana que, além de permitir a fiscalização dos diversos actos dos governantes, garantiu a participação política dos vários estamentos sociais constituintes dos reinos peninsulares, através da Corte. Modelos transporto para os territórios ultramarinos de Portugal e de Espanha e do qual, ainda nos nossos dias, será possível encontrar reminiscências. Papel korte importante tebes hanesan moos professores sira-ne’e sita liafuan hosi Teixeira de Pascoaes bainhira hateten katak, “ Temos ainda os forais e os princípios de direito público estabelecidos nas antigas cortes, revelando o espírito de independência que animou sempre a alma popular. Intervinha no governo do País, na sucessão do trono, em todos os actos de interesse geral que o Rei praticasse: a guerra e a paz, lançamento de impostos, etc. E exercia ainda uma esperta vigilância sobre os homens do Estado, alguns dos quais foram acusados e condenados! Iha Timor-Leste malae portugés sira la uza naran korte maibé sira uza naran Parlamentu. Iha Parlamentu ne’ebé funsiona iha Timor-Leste iha tempu dato sira nian maka haree ba asuntu hotu-hotu hanesan polítiku, administrativu, relijiozu no justisa. 

III. Parlamentu iha Timor-Leste Independente

Iha Timor-Leste independente, Parlamentu iha papél importante tebes, iha parte ida lori halo lejizlasaun ne’ebé kompeténsia ne’e fahe uitoan moos ba Governu (lori halo dekretu-lei) no iha parte seluk sai nu’udar forsa ba kontrolu órgaun soberania sira seluk hanesan ezekutivu (governu) iha-ne’ebé Parlamentu iha kontrolu direita tanba hanesan konsekuénsia lójika hosi formasaun governu mai hosi forsa partidáriu (votos hosi partidu) sira-ne’ebé forma governu no ho nune’e governu iha obrigasaun atu “presta kontas” ba Parlamentu no Parlamentu rasik iha obrigasaun lori halo fiskalizasaun ba ukun governu nian la’o tuir programa ne’ebé governu hato’o ba Parlamentu no Parlamentu halo aprovasaun no moos atu lori asegura katak programa governu nian bele hala’o duni ho dalan loos (tuir lei). Katak iha ukun governu nian buat hotu tenke la’o tuir lei haruka. Hahú hosi Primeiru-Ministru to’o ba funsionáriu baibain sira hotu nu’udar “servidor do povo” tanba ne’e tenke serbí duni povu, la iha knaar seluk tan, no serbí ho di’ak tuir lei haruka. 

Parlamentu moos iha knaar ne’ebé iha ligasaun ho Prezidente Repúblika maibé entre Parlamentu ho Prezidente Repúblika iha sistema semi-prezidensiál hanesan iha Timor-Leste idak-idak iha ninia forsa lejitimidade demokrátika no legál rasik ne’ebé povu sira hatuur liuhosi eleisaun lejizlativa (Parlamentu) no eleisaun prezidensiál (Prezidente Repúblika) tuir Konstituisaun no moos lei sira ba eleisaun lejizlativa no eleisaun prezidensiál.  Haree hosi ne’e maka Prezidente Repúblika la bele “presta kontas” ba Parlamentu maibé Prezidente Repúblika rasik, iha parte balu, tenke hakru'uk ba Parlamentu hanesan Prezidente Repúblika atu halo karik viagem de estado ba rai seluk tenke husu “lisensa” ba Parlamentu. Karik Parlamentu la fó “lisensa” ou la “mengizinkan” Prezidente Repúblika obrigatoriamente tenke hakru'uk ba Parlamentu ninia desizaun tanba ne’e lori halo tuir artigu 80 hosi ita-nia Konstituisaun hanesan temi iha númeru ida katak “ O Presidente da República não pode ausentar-se do território nacional sem prévia consentimento do Parlamento Nacional ou, não estando este reunido, dau sua Comissão Permanente”. Karik Prezidente Repúblika la halo tuir ne’e iha perigu boot ba Prezidente Repúblika tanba iha númeru rua hateten katak, “ O não cumprimento do disposto no nº1 do presente artigo determina a perda do cargo, nos termos do disposto no artigo anterior”. Maibé Prezidente Repúblika bele hala’o viajen privada kuran hosi loron 15 lahó autorizasaun hosi Parlamento Nasionál hanesan hakerek iha númeru 3 ne’ebé hateten katak, “As viagens privadas com uma duração inferior a quinze dias não carecem do censentimento do Parlamento Nacional, devendo, de todo o modo, o Presidente da República dar prévio conhecimento da sua realização ao Parlamento Nacional”.   

Bainhira ita haree kona-ba polémika entre Parlamentu ho Prezidente Repúblika iha moos aspetu pozitivu katak funsionamentu demokrasia tuir lei maka nune’e ona. Haree fali hosi parte Parlamentu nian, Parlamentu sempre iha relasaun ho Prezidente Repúblika tanba funsaun Parlamentu nian por execelência maka funsaun lejizlativa (halo lei) no Prezidente Repúblika maka halo promulgasaun ba lei sira-ne’e.  

Parlamentu moos iha relasaun ho Tribunál mas relasaun sira-ne’e relasaun indireta. Relasaun sira-ne’ebé hanesan lori halo lei ba funsionamentu Tribunál tuir Konstituisaun no atu haree ezekusaun orsamentu ne’ebé aloka ba Tribunál liuhosi Ministerio da Justiça. Parlamentu (no órgaun soberania sira seluk) la bele intervein ba prosesu legál hotu-hotu ne’ebé hala’o iha Tribunál tanba Tribunál rasik la bele hakru'uk ba kualkér órgaun soberania seluk-seluk no la bele hakru'uk ba kualkér forsa polítika, morál, relijiozu ou sosiál sira seluk. Tuir ita-nia Konstituisaun (iha kualkér estadu demokrátiku ida) Tribunál hakru'uk de’it ba Konstituisaun no lei sira.  

Iha relasaun entre órgaun soberania sira-ne’e atu lori hala’o tuir prinsípiu separasaun podér hanesan Montesquie hanorin iha-ne’ebé hatuur moos iha ita-nia Konstituisaun iha artigu 69 ne’ebé hateten “ Os órgãos de soberania, nas suas relações recíprocas e no exercício das suas funções, observam o princípio da separação e interdependência dos poderes estabelecidos na Constituição. “.

Ho nune’e Ita haree katak iha Estadu ida nia laran, tuir Profesór Pedro Bacelar de Vasconcelos hateten katak, “ O parlamento continuaria, portanto, a ser um lugar da «sociedade», o espaço onde os «privados» acedem às definições do «bem comum», numa quase analogia com a acepção clássica de «legislação» enquanto a revelação da razão setecentista, em cujo nome irá,justamente, fazer leis, a título exclusivo, em determinadas matérias, segundo a hierarquia constitucional, fiscalizar o governo, a administração entregue ao seu comando, o conjunto da máquina do Estado. 

Atu hakotu ha’u hakarak fó-hanoin de’it katak Parlamentu tenke sai nu’udar defensór ba povu no ba protesaun ba Direitus Umanus iha Estadu Direitu Demokrátiku ida nia laran tanba iha Istória Parlamentu nian Parlamentu maka instituisaun estadu, órgaun soberania, ida-ne’ebé maka sai pioneiru lori hatuur mekanizmu protesaun ba Direitus Umanus lori proteje ukun na’in sira-ne’ebé maka arbitru. Tanba bainhira Parlamentu la defende Direitus Umanus entaun Parlamentu lakon ninia klamar rasik, abut no esénsia hosi ninia ezisténsia no ne’e bele sai perigu ba Estadu Direitu Demokrátiku ida. 

* Hercus Pereira dos Santos nu’udar antigu alunu Direitus Umanus iha Escola de Direito da Universidade do Minho.

Sem comentários: