Igreja Halo Sala Hasoru Kultura TL

Selebrasaun tinan 500 Evanjelizasaun Relijiaun Katólika iha Rejiaun Espesiál Administrativu Oe-Cusse Ambeno, iha 28 Outubru 2015, hamosu ideias pro no kontra. Balun fó bemvindu ba selebrasaun ne’e no balun lamenta tanba prezensa Evanjelizasaun iha Timor-Leste destroi mós kultura Timor hanesan muda naran orijin tuir europa (Portugal) nian.

“Kona-ba ida ne’e, tuir ha’u hanoin, dalan sala ne’ebé mai hosi parte igreja nian. Ne’e dalan ida ne’ebé la loos. Kristianizasaun ne’e la signifika utiliza naran ne’e kristaun hotu. Tuir loloos naran ne’e nafatin de’it. Maibé, hanoin no elojia sira ne’e maka bele muda ho nia relijiaun,” Eis Vise Primeiru Ministru, Eng. Mario Viegas Carrascalão hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Hotel Timor, Díli, Sesta (02/10/2015).

Carrascalão hateten, loos duni, ne’e realidade ida. Iha Timor tempu agora lae ona, maibé iha sira nia tempu sei ki’ik-oan kuandu ema ne’e sarani ona nia naran troka tiha. “Pur-ezemplu, ha’u nia traballadór ida nia naran Mau-Meo no bainhira ha’u ba tiha Portugal fila-fali mai muda tiha nia naran ba Francisco tanba nia sarani tiha ona. Maibé,  ha’u bolu nafatin Mau-Meo tanba nia moris mai nia inan ho aman tau o nia naran ne’e Mau-Meo,” nia haktuir.

Karik ne’e igreja maka estraga? Nia esplika, kona-ba ida ne’e bele dehan estraga tuir kontestu ema ida-idak nian no sé tuir kontestu evanjelizasaun nian ne’e mós lori valores foun barak tama mai TL. No mós hosi parte balun, hanesan tradisaun bele lakon no la tuir beiala sira nian.

Enkuantu, Deputadu Bankada FRETILIN, Francisco Miranda Branco informa, nia lakohi dehan kolonializmu tanba depois de tinan 500 bainhira administrasaun kolonial iha TL, ita nia kultura sei mantein no la exterminadu hanesan aborizen sira hanesan ema estranjeiru mai domina iha Austrália.

“Maibé TL mantein nafatin—kultura uma lulik no fukun sira ne’e sei metin. Ita nia naran Maubere sira ne’e mós sei eziste nafatin. Ne’eduni, haree hosi sibilizasaun rua (2), ne’e maka ohin loron ita hamri’ik iha ne’e. Ne’eduni, la’os atu selebra kolonializmu tama iha TL, maibé selebra  sibilizasaun rua (2) ne’e hetan malu,” Branco hatutan.

Deputadu ne’e klarifika mós katak karik ita ba iha Oe-Cusse ema nia naran sei iha nafatin, hanesan Arsenio Bano. Bano ne’e lian Portugés la eziste, maibé Arsenio ne’e mai hosi Portugés sira no Bano ne’e hosi ita nia animizmu ne’e. Ne’eduni, naran ne’e reprezenta sibilizasaun rua (2); Kristianizmu ho Animizmu Maubere.

Nune’e mós, Eis Deputadu Manuel Tilman hatete molok kristianizmu mai Timor-Leste, ita iha fiar nanis ona katak Maromak ida de’it ne’ebé reprezenta hosi fatuk, ai no bee-matan lulik sira ne’e.

“Relijiaun katólika mai la lori buat di’ak ida ba ita. Mai atu haforsa tan de’it ita nia fiar ne’ebé uluk ita iha ona katak ita mate no klamar sei iha hela no fiar ba Maromak ida de’it maka relijiaun katólika ne’e,” nia esplika.

Nia hatutan, iha relijiaun katólika ita nia naran bele muda maibé iha prátika identidade Timor nunka mate tanba realidade ema barak maka nia naran jintiu sei mosu hela.

Hatán ba kestaun ne’e, Diretór Eskola Sekundária Katólika Paulo VI, Pe. Luis Bonaparte hatete, troka identidade ne’e problema kolonializmu portugés nian, la’os kristianizmu. “Kristianizmu ne’e ha’u hare ema Oe-Cusse barak nia apalidu uluk ne’e sei la’o to’o agora,” nia haktuir.

Amu Luis esplika troka identidade ne’e akontese barak liu ba ema sira  iha kapitál ne’ebé hakarak moris tuir ema malae. Nia dehan, ne’e buat seluk ida, la’os problema kristianizmu.

Padre dehan momentu batizmu ne’e atu troka naran ou lae depende ba aseitasaun entre igreja ho sarani sira. Igreja nunka obriga ema ida atu muda naran ou estraga Timor nia identidade. (Efrem/Jon)

Matadalan