PARSEIRU DEZENVOLVIMENTU DEFINE RENDIMENTU FISKAL

Governu ho parseiru dezenvolvimentu internasinal define prioridades ba rendementu fiskal hodi hametin liu tan ekonomia nasaun frajil sira inklui Timor Leste ne’ebé inklina an iha G7+.

Nasaun parseiru Internasional ne’ebé partisipa iha Timor Leste Development Partners Meeting (TLDPM) mak hanesan, nasaun sira ne’ebé mak estabelese ona sira nia embaixada iha Timor Leste, inklui mós nasaun foun hanesan Afrika no Afganistaun.

Iha enkontru ne’e, Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo informa, Timor Leste sei servisu hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira atu haree Estadu frajil sira.

“Ita tenki tau prioridades hodi reforsa no hametin liu tan ekonomia, hodi hare ba sustentabilidade ekonomika. Ami hein bele hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira atu bele halo reforma iha impostu ninian, atu ami hadiak ami nia ekonomia,”dehan PM Rui Araújo iha nia intervensaun ba enkontru TLDPM ne’e, Sabadu (06/6) iha Centro Convensoens Dili.

PM Rui haktuir, Timor Leste agora sei depende ba rendementu petroliferu, entaun Estadu tenki buka oinsa mak bele asegura fila fali TL ninia rendementu fiskal ninian. Maske TL halo tiha ona progresu ne’ebé bo’ot tebes hanesan nasaun ida ba nasaun frajil sira, maibé seidauk haksolok ho rezultadu ne’ebé alkansa tiha ona.

“Atu harii nasaun ida ne’ebé estabel no prosperu, tenki diversifika ita nia ekonomia, no loke dalan atu bele haburas setor ekonomia. Maibé ida ne’e ami iha pozisaun ne’ebé atu halo servisu todan,”afirma nia.

Eis Asesor Ministériu Finansas ne’e dehan, TL bele sai nasaun ida ne’ebé forte no estabel, karik la ho esperensia ne’ebé ukun nain sira aprende husi nasaun sira seluk, liu-liu haforsa setor judisiariu nian, atu bele iha servisu públiku ida ne’ebé responsvel ba populasaun. Tanba ne’e Governu sei halo reforma ba ninia sistema legal, hodi harmonija lei sira ne’ebé Timor Leste iha, atu garante setor justisa fungsiona ho diak.

Xefe Governu ne’e dehan, iha nasaun ne’ebé deit kuandu laiha regra lei nian iha justisa, nasaun labele kria sosiadade ida ne’ebé estavel.

Iha reniaun ne’e Governu TL foka liu kona-ba importansia atu konsolida instituisaun sira no dezafiu sira ne’ebé iha setor politika nian.

“Reuniaun ida ohin ne’e, atu deskuti ami nia dezafiu iha área sosial ninian, hodi hala’o ami nia atendementu servisu nian ba públiku ho diak, no sestu Governu ne’e mós halo ona mekanismu ida hodi utiliza setor públiku ba ligasaun setor politika hot-hotu,”informa Rui Araújo.

Governu TL sei reforsa ninia kapasidade jestaun ninian, tanba persija dadus ne’ebé diak atu dezenvolve buat hotu bazeia ba evidensia, la’os bazeia ba promosaun.

Maibé Rui Araújo dehan, atu alkansa rezultadu iha setor hirak ne’e, la’os deit responsabilidade Governu nian, maibé ida ne’e responsabilidade sosiadade sivil nian.

“Ami presiza atu hadia ami nia abiliadade, hodi antisipa dezafius sira ne’ebé mosu mai iha futuru, duke hein problema mosu mai tiha ona mak foin atu halo reasaun. Tanba ne’e tenki hala’o ho evidensia ho rigrozu, atu bele tulun Governu hodi responde no hadiak, atu bele alkansa rezultadu,”relata Rui Araújo.

Iha parte seluk, Ministru Negosius Estranjeirus no Koperasaun, Hernani Coelho sekunda, enkontru ho parseirus dezenovolvimentu ne’e, TL hahú primeiru iha Tokyo Japaun iha 1999, depois de referendum mai.

Entaun husi ne’eba, kada tinan TL halo enkontru ho doadores sira, tanba iha tempu ne’eba TL nia dependensia ba nasaun parseiru dezenvolvimentu bo’ot tebes.

“Faze enkontru ne’ebé mak ita halo agora dadauk ne’e, kontribuisaun doadores sira ba ita nia orsamentu Estadu ki’ik oan, tanba agora ne’e ita bele dehan, apoiu ne’ebé mak ita nia doadores fó ne’e, komplementalidade ba ita orsamentu Estadu rasik,”katak Hernani.

Nia esklarese, faze ekontru ho nasaun parseria dezenvolvimentu sira agora ne’e, halai liu kona-ba parseria estratejika, liu-liu hare kona-ba oinsa mak Timor Leste bele servisu ho sira.

“La’os sira nia kontribuisaun osan mak importante liu ba ita, maibé ita nia koperasaun estratejika iha aspeitu ne’e, importante liu ba futuru. Entaun sira nia kontribuisaun ne’e, komplementalidade ba programas Governu nian,”tenik Hernani.

Iha enkontru ho Parseria dezenvolvimentu sira ne’e, Estadu liu husi Governu TL halo aprezentasaun kona-ba ajenda politika post 2015. Ajenda politika ida ne’e, la’os koalia kona-ba Timor nia intrese deit, maibé koalia kona-ba nasaun frazil iha mundu tomak.

“Dialogu ne’e, iha reprezentante husi nasaun parseiru dezenvolvimentu sira no mos nasaun sira seluk tan iha mundu. Entaun ida ne’e ita bolu dehan ita nia dialogu ne’e multi layar ona ho ita nia parseiru sira,”afirma Hernani.

Tantu Minitru Interinu Finansas, Helder Lopez mós informa, enkontru ne’e TL halo ho parseiru dezenvolvimentu sira hanesan, doadores, setor privadu no sosiedade sivil.

Nia hatutan, enkontru ne’e hala’o kada tinan, Governu hala’o koperasaun ho sira, hodi hametin koperasaun ho sira, tanba Governu persija parseiru atu halo dezenvolvimentu ba povu tomak.

“Tanba ne’e mak, kada tinan iha ita koperasaun ho sira liu husi enkontru ne’ebé mak hanaran, TLDPM. Ba tinan ida ne’e, ita nia ajenda fokus liu ba, Governu aprezenta ninia reforma ne’ebé mak atu halo iha tinan rua nia laran hanesan reforma fiskal, reforma legistlativa ka harmonizasaun lei, reforma administrasaun públika no asegura kualidade projetu,”tenik Helder.

Helder Lopez dehan, iha enkontru ne’e, nasaun dezenvolvimentu sira hot-hotu aseita ho ajenda sira ne’ebé mak Governu aprezenta, nasaun parseiru dezenvolvimentu sira ne’e mós dehan, programa sira ne’e persija setor hot-hotu nai esforsu atu bele ezekuta no hetan rezultadu diak.

“Ita tenki iha koperasaun diak ho sira, atu nune’e ba oin, saida mak ita aseita ona iha ne’e, liña ministériu ida-ida servisu hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu ida-ida, kona-ba oinsa ezekuta saida mak ita konkorda ona iha ne’e tuir área ida-ida,”katak nia.

Nia fó ezemplu katak, Ministériu Finansas, sei servisu hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu ne’ebé mak iha intrese iha área refomra fiskal, atu sira bele ajuda kona-ba, oinsa mak bele halo reforma fiskal iha nasaun Timor Leste ne’e.

Helder Lopez dehan, parseiru dezenvolvimentu ne’e, inklui mós setor privadu no sosiedade sivil Timor Leste nian, tanba sira ne’e Governu konsidera sira hanesan parseiru dezenvolvimentu ne’ebé importante tebes.cos

Jornal Nacional