BOBONARO, (TATOLI) - Ita-nia
maluk la iha, semak fó hatene ba estadu. Maluk matenek mak lapor [relata]
ba estadu, estadu tau-matan ita. Ita-nia maluk la hanesan ne’e, aat mós ema la
haree, estadu la hetan.
Lia halerik ne’e hato’o husi avó
Arminda Ramos, iha nia uma tali, ne’ebé nia kondisaun aat tebes, kakuluk haree
borus to’o lalehan, ba Ajénsia TATOLI, iha aldeia Duaderok, suku Leolima, Postu
Administrativu Balibo, Munisípiu Bobonaro, foin lalais ne’e.
Avó ne’e informa katak kada tinan
lima sempre tuir vota; manan ka lakon, ita mesak timoroan. Buat ne’ebé ita-nia
lider halo di’ak ba ita-nia nasaun, ita hotu di’ak. Lae, balun di’ak, balun
moris la di’ak nafatin. Ami Lakohi kompara ita-nia lider sira, dehan katak
seluk di’ak liu, seluk lae.
“Ita-nia maun, ami nian hotu, ami
la fihir; ami beikten, imi hothotu di’ak hotu,” dehan avó Arminda, enkuantu
human hela mós ho nia mama fatin bainhira dada lia ho TATOLI, akompañadu husi
nia kabén avô Armindo Laku.
Avó Arminda haktuir, durante ne’e
sira simu osan idozu, maibé la natoon, tan ne’e loron ba loron homan mama fatin
ho folin dolár ida; dalaruma ema hola, dalaruma la hola hodi reforsa, hatutan
moris. “Fa’an mama fatin; ami hahan la iha, hola hahan, mama [malus] la iha,
hola mama, tabaku,” halerik avó Arminda.
Avó ne’e konta tuir katak hahú
harii uma ka’in ho nia kaben Armindo Laku, sira iha oan na’in 11, maibé na’in
hitu matebian ona, hela na’in haat. Oan sira ne’e ho família hotu ona, ho
kondisaun moris mós la sees husi sira na’in rua, tanba ne’e haree sira mós
hanesan babain de’it.
“Haree mós, sira iha uma kain,
sira haree uma kain; haree ama ho apa, ne’e labele, ita susar,” akresenta Avó
Arminda, ne’ebé lorloron, alende ho nia kaben Armindo Laku, hamutuk mós ho nia
beioan Julianto Ramos, ho kondisaun difisiente ne’e.
Iha fatin hanesan, avô Armindo
reforsa, nia labele ona halo serbisu basá idade avansadu ona, kbiit laek ona,
matan malahok ona, susar ona atu halo buat ruma hodi sustenta família, satan
halo uma, nune’e hein de’it osan terseira idade nian nomós nia kaben avó
Arminda Ramos homan mama fatin, fa’an.
“Ami tuur uma aat ne’e. Osan
idozu simu, hodi haan de’it. Lere to’os la hatene, sosa fós, sosa ikan. Ha’u
ne’e kaer serbisu labele ona,” dehan avó Armindo Laku.
Uma tali ne’ebé durante ne’e
maske kondisaun la iha, fó mahon, satan netik udan anin, la fó mahon di’ak ona
basá ku’ak hotu ona. ” Udan tau, tama, bokon hotu, uma ne’e foin dadauk mak
halo, ku’ak ona, uma tali be, ku’ak ona,” hateten avô Armindo.
Hakarak Eskola
Avô Armindo ho Arminda moris
difisil, hela hamutuk mós ho nia beioan mane ida ho kondisaun difisiente, hahú
husi ki’ik to’o agora.
“Hakarak eskola, mas loron
manas be la’o labele,” hateten difisiente Julianto Ramos, tinan 14, ne’ebé
lorloron hela hamutuk ho vulnerável, avô Armindo ho Arminda.
Nune’e, Julianto hakarak hetan
ajuda hanesan kadeira roda hodi ajuda fasilita nia movimentu, pelumenus la
konsege ba eskola tanba la iha ema atu dudu hela, no eskola iha rai-lolon,
maibé bele la’o ba mai netik iha uma ho di’ak liutan.
Nia haktuir, durante ema oioin
mak mai haree no promote hela buat balun, maibé to’o ohin loron buat ida la
mosu ba nia.
“Ema mai hatama naran, dehan
hanesan ne’e, hanesan ne’ebá mós, la sai buat ida,” hateten Julianto, ne’ebé
hela hamutuk ho nia avo sira dezde sei ki’ik, aman la iha ne’e.
“Ita atu ko’alia hanusa, ha’u
hanesan la kumprende be, hanesan mai, ha’u hatama ha’u-nia naran, la sai buat
ida. Ha’u sente triste,” konklui oan doben, Anita Mutubere, ne’ebé serbisu
nu’udar to’os no natar na’in iha Bee Malae, ne’e.
Jornalista: Rafy Belo | Editór:
Manuel Pinto
Imajen: Avó Armindo Laku. Foto
TATOLI: Egas Cristovão
