segunda-feira, 16 de maio de 2016

"Tara Bandu", serimónia tradisionál hodi la soe lixu iha tasi-ibun Timor-Leste nian


Hosi António Sampaio, Ajénsia Lusa

Ai-hun, hakoi iha rai-henek, ne’ebé nia sanak maran sira tara hela saku ho garrafa plástiku no korál marka proibisaun ne’ebé vigora Hahú horisehik iha tasi-ibun Dili no kastigu ho multa fahi-boot ida.

"Entre estátua Cristo Rei no estátua João Paulo II bandu atu foti korál no soe lixu iha tasi-ibun. Sé mak halo ida ne’e tenke selu multa fahi-boot ida", esplika Pio Ataíde, lia-na’in (xefe tradisionál) iha kapitál timoroan.

Serimónia Tara Bandu halo hosi xefe tradisionál sira iha lansamentu kampaña "Tasi-ibun moos, Ambiente Saudável" no iha reprezentante sira hosi Komunidade Nasaun Lia-portugés sira-nia oin, iha Dili ba enkontru ministru sira Tasi nian.

Ai-hun, hosi ne’ebé sei moris ai ida, "sei hela iha ne’e entre rai no tasi", iha Praia dos Coqueiros, Avenida Portugál, iha sede CPLP nia oin, hodi hanoin hikas proibisaun.

Fó bensa hodi manu-inan ho fahi ki’ik ida nia ran, ne’ebé oho iha tasi-ibun, rega ho serveja no simu ho hananu tradisionál lia-na’in sira-nian ne’ebé harohan ba bei’ala sira hodi "fó bensa ba tasi-ibun".

Iha tasi-ibun ne’e mós, ho propózitu ne’ebé hanesan, xefe tradisionál sira halibur malu, ho serimónia animista antiga hodi relembra katak "natureza ne’e lulik", no grupu joven sira ida, ne’ebé iha tinan ida liubá kria Movimentu Tasi Moos (Mar Limpo).

Kampaña ne’ebé hahú horisehik  tuir governu nian - aprova rezolusaun kona-ba ne’e iha semana ne’e- envolve ajénsia no entidade ezekutivu oioin maibé bele hatete katak, iha parte boot, mai hosi vontade primeiru grupu ema na’in 10 ka 15 nian, jéneze Tasi Moos, ne’ebé halibur malu hodi hamoos tasi-ibun.

"Ne’e movimentu sosiál ida, forma hosi joven timoroan sira ho preokupasaun iha ámbitu ambientál. Ita mak mai iha tasi-ibun no iha preokupasaun komún: bele goza tasi-ibun Timór nian", esplika Gally Soares Araújo, responsável projetu ne’e nian ba Lusa.

"Tasi-ibun sira sai aat  no, tanba ne’e, liuhosi facebook ami komesa fó dezafiu hodi konvida maluk sira hodi mai hamutuk ho ami hamoos tasi-ibun. Ida ne’e hahú buras ba beibeik no agora Governu komesa nota ami-nia kampaña", nia afirma.

Sira mak hun hosi kampaña ne’e, hanesan hatete Estanislau da Silva, ministru Estadu no Koordenadór ba Asuntu Ekonómiku no ministru Agrikultura no Peska nian, katak hakarak "sensibiliza sidadaun sira no Governu ba importánsia hosi hamoos tasi-ibun ba dezenvolvimentu sustentável Timór nian".

"Ho tasi-ibun ne’ebé fo’er ita sei la atrai turizmu, ita sei labele, iha rasik atu dezenvolve atividade lazer iha ne’e. Ita sei oho ita-nia ikan sira no ita kompromete saúde ita-nia oan sira-nian", nia afirma.

Lixu iha tasi mak tema hosi debate ne’ebé promove antes lansa kampaña ne’e no iha ne’ebé partisipa espesialista sira hosi nasaun oioin hodi avalia rekomendasaun kona-ba  sá mak halo iha temátika ne’e iha Timor-Leste.

Diretór jerál Ambiente nian, João Carlos Soares, destaka nesesidade hodi hetan solusaun olístika no refere ba esforsu Governu nian hodi kria medida tantu montante nune’e mós jusante, hodi rekolla no tratamentu lixu no ba limpeza ambientál.

Problema ne’ebé kompleksu, nia hatete, hanesan evidensia iha Dili iha ne’ebé hadi’a sistema drenajen iha efeitu hodi lori lixu ba mota no ba tasi.

Danina Coelho, infesiolojista hosi Gabinete Garantia Kualidade iha Saúde iha Ministériu Saúde rekorda aleinde fo’er sólidu vizível, hanesan plástiku no fo’er sira seluk, hanesan maiór problema ida mak akumulasaun mikrorganizmu patojéniku iha rai-henek sira iha tasi-ibun no iha tasi.

Poluente mak kauza problemas gastrointestinál no kulit, kria kondisaun ba vetór moras sira,hanesan lalar, barata no laho.

SAPO TL ho Lusa - Foto: Gabinete Primeiru-Ministru

Sem comentários: