Fevereiro 2010 – Fevereiro 2016; Tinan Ne’en CAC Moris Hamutuk Ho Povu TL

Husi Guido Goulart* - opiniaun

Tinan ne’en ona Comissão Anti-Corrupção (CAC) moris hamutuk ho povu doben Timor-Leste (TL). CAC fo kontribuisaun ba TL iha aksaun prevene no kombate korrupsaun tuir termu kompetensia iha artigu 92 (dasianulu-resin-ruak) no artigu 95 Konstituisaun RDTL ne’ebé Parlamentu Nasionál (PN) aprova Lei 8/2009 iha 15 de Julhu kona-ba Estabelesimentu CAC.

Iha lei ne’e, Estadu fo kompetensia ba CAC kbi’it nudar polisia kriminal espesializada, indenpendente, ne’ebe nia atuasaun lao tuir deit dalan legalidade no objetividade, hamutuk ho autoridade kompetenti sira, ne’ebe indinspensavel ba nia kredibilidae nu’udar mekanismu ba kombate korrupsaun.

Durante tinan ne’en ninian ezistensia, Espesialista Anti-Korrupsaun (EAK) CAC konsege halao programa prevensaun no sensibilizasaun iha 13 munisipius no postu administrative hamutuk 63 iha teritoriu tomak.

Programa sensibilizasaun publiku ne’e realiza nudar programa annual Komisaun nian ne’ebé nian tarjeitu ba estudantes, lider komunitariu, konfisoens relijiosa, veteranus, partidus politiku, seitor privadus no seitor publiku.

Ho programa prevensaun no sensibilizasaun ne’e, iha future TL sei iha rasik joventude ne’ebé kuidadu ninian nasaun doben ida ne’e liu husi aksaun anti-korupsaun, nune’e mos sei dezenvolve grupu-grupus ne’ebé ativamente kontra korrupsaun iha ita nian rai.

La iha intensaun atu sura servisu diak durante tinan ne’en nian laran, hahu husi Primeiru Mandatu Komisariu nian, Adérito Soares too mai Segundu Mandatu Komisariu Adérito Pinto Tilman nian mais haree husi rekapitulasaun kazus, CAC konsege investiga kazu korrupsaun no lori korruptor lubun balun ba iha Ministeriu Publiku. Ikus mai, tribunal desidi korruptor sira responsabiliza sira nian aktu krimi ba iha prizaun Becora no Gleno.

Loron 22 Fevereiro 2016, CAC selebra ninian tinan ba Dane’en, CAC sei kontinua presija kritika, auto-kritika no input konstrutivu nudar materia reflesaun no mos oinsa estratejia prevene no kombate korrupsaun ne’ebé oras ne’e lao sei efetivu.

Suporta ba CAC laos deit mai husi PN, komunidade bain-bain no sociedde civil maibe mai husi birokrasi no Palacio rua; Palacio Prezidenti no Palacio Governu. Primeiru Mandatu Komisariu too mai Segundu Mandatu Komisariu nian sempre hateten CAC mesak deit labele halo esforsu ba prevene no kombate korrupsaun iha ita nian rai.

Povu doben rai ida ne’e presija agradese mos ba ONG nasional ida naran Centre of Studies for Peace and Development (CEPAD), CCI-TL, governu (liu-liu Ministeriu Edukasaun), PN, Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL), Universidade Dili (UNDIL), PDHJ, IGE, PNTL no CFP ne’ebé durante ne’e iha sinerjia servisu ho CAC iha area prevensaun ba aksaun prevene no kombate korrupsaun.

Dezafius ba oin iha aksaun kombate korrupsaun laos iha area prevensaun deit, maibe kombate korrupsaun husi parte pratika krimi presija iha mudansa.

Lei estabelismentu CAC seidauk too, presija iha lei anti-korrupsaun ida forte. Tamba ne’e, aksaun anti-korrupsaun iha dezafius ne’ebé kompleksu tebes no kriminozu pratika korrupsaun mos iha maneiras bar-barak atu naok karteira publiku nian.

Programa prevensaun no sensibilizasaun korrupsaun hanesan programa annual importante ba eduka jerasaun foun sira hodi loron ida iha future sai lideransa ne’ebé la iha tolerasia ba pratika korrupsaun.

Programa prevensaun no sensibilizasaun CAC nian durante ne’e bele sai “virus” positive ne’eb”e bele daet ba iha jerasaun foun sira iha TL nia fuan no laran, atu nune’e bele sai makina mudansa ba aksaun anti-korrupsaun nian.

Estabelesimentu CAC husi PN nudar nesesidade ida importante wai’n iha prosesu konstrusaun Estadu atu kontinua dezenvolve TL livre husi KKN. Iha tinan ne’en nia laran, CAC sai “roda” hodi mantein ritmu espiritu anti-korrupsaun neebe moris buras iha sosiedade plural Timor-Leste nian hamutuk ho ukun nain no sosiedade civil.

CAC ho otas sei nurak tebes, bele reprezenta no hamorin nasaun doben TL nian naran iha fora internasional. Senior Management CAC nian reprezenta naran diak TL nian ba partisipa iha sorumutuk no konferensia internasional lubun balun iha rai Asia, Africa, Europa no Amerika. Ho otas sei nurak CAC bele halo ona kooperasaun internasional ho ajensia anti-korrupsaun husi nasaun balun iha kontinenti lima.

Durante tinan ne’en ezistensia, CAC mos konsege sai simbolu aksaun anti-korrupsaun iha sosiedade Timorense nia leet no sai espiritu aksaun ne’ebé bele inspira Timor oan sira iha aksaun prevene no kombate korrupsaun iha TL.

Maske lei anti-korrupsaun oras ne’e sei iha meja PN, CAC hamutuk ho povu doben rai ida ne’e tau nafatin esperansa boot ba iha distintus deputadus sira iha Uma Fukun PN, governu no Prezidenti Republika atu tau sira nian matan ba destinu Lei Anti-Korrupsaun ne’ebé CAC mos halo tiha ona ninian kontributu.

Eis-Komisariu CAC Adérito Soares wainhira sei assume kargu sempre hateten “CAC MESAK DEIT LABELE HALO BUAT IDA BA SERVISU BOOT IDA NE’E. ITA TIMOR OAN HOTU NIAN KONTRIBUISAUN HAMUTUK MAK BELE PREVENE NO KOMBATE KORRUPSAUN”.

Mensajen murak no simplis maibe klaru ba ita Timor oan sira katak servisu nain CAC deit sei la prevene no kombate korrupsaun. Mensajen ne’e hakarak hatudu mai ita atu tula kamada ba malu iha funu kolektivu ba iha luta kontra inimigu publiku ida naran KORRUPSAUN.

Ba oin, CAC sei hasoru dezafius no abstakulu oin-oin hamutuk ho povu TL. CAC sei INFRENTA buat hirak ne’e hamutuk ho povu. CAC sei HAMNASA hamutuk ho povu, se CAC TANIS karik sei TANIS HAMUTUK HO POVU DOBEN TIMOR-LESTE. (*)

*Jornal Nacional, opiniaun