Kakutak
di’ak fó mahon di’ak ba povu, kakutak fo’er, haterus povu nia moris. Promesa ba
povu dehan bainhira kaer ukun sei muda lei balun, sei aprova lei balun ne’ebé
nesesária tebes ba povu no estadu ida ne’e nia futuru. Maibé, realidade hatudu
promesas funan-funan, renda-renda sai hikas kakutak nakonu ho osan hodi haluha
tiha aprova Lei Antí-Korupsaun (LAK).
Pároku
Paróki Betano, Pe. Juvito Rego de Jesus Araujo hatete liberta povu hanesan
slogan de’it, ita halimar barak liu ho polítika, halimar liu ho povu nia vida,
ita viola direitu povu nian. Timor la’os ema ida nia riku ho soin be atu naok
gratuita de’it, Timor ne’e ema hotu-hotu nian ne’ebé maka ita presiza funu no
luta.
Atu
hatene kle’an, akompaña dadalia badak kona-ba sistema kombate korupsaun iha rai
doben Timor-Leste, ne’ebé jornalista Matadalan (MTD), David Amar Fernandes halo
ho Pe. Juvito Rego de Jesus Araujo iha Igreja Protestante Hosana, Díli, 17
Abril 2015.
MTD:
Oinsá Amu nia prespetiva kona-ba sistema kombate korupsaun iha ita nia rain?
Ita
presiza reforsa Komisaun Antí-Korupsaun (KAK) no labele uza fali komisaun sira
hanesan kamaplazen hodi taka fali ita nia kuak de’it, la’os halo para
hodi hatudu ba ema hotu dehan ita iha komisaun maibé komisaun ida nehan laiha
ne’e hanesan de’it. Tanba ne’e atu kombate korupsaun ne’e ita presiza fó poder
barak ba KAK, la’os poder investiga de’it maibé ita tenki muda sistema
hodi halo hanesan nasaun Indonezia nian (KPK), ne’ebé la’os investiga de’it.
Ko’alia
kona-ba oinsá atu halo kna’ar ho di’ak, ne’e presiza hadi’a sistema komisaun
sira nian, tenki kria komisaun ne’ebé ho nehan kroat, hanesan Indonezia nian
ne’ebé iha nia Polisia rasik, Tribunal no kadeia rasik.
Presiza
iha mós lei efetivu ida ba komisaun ne’e para bainhira investiga koruptór
karik, Prokuradoria bele hasai karta ruma hodi kaptura kedas no ba hatama iha
kadeia, atu nune’e ema bele tauk, sé la hanesan ne’e susar, inves ita nia
nasaun sae ba bebeik lae, kuitadu hosi kiak ba riku, hosi riku ba fali
kiak.
MTD:
Amu nia haree tanba saída maka Timor-Leste difisil atu kombate korupsaun?
Difisil
ba ita atu kombate korupsaun tanba Timor-Leste nia instituisaun KAK ne’ebé luta
kombate korupsaun ne’e seidauk livre hanesan nasaun seluk . Seidauk livre tanba
instituisaun hotu sei iha hela payun (sumbriña) ida nia okos ne’ebé bainhira
sumbriña ne’e sei taka hela ema bele kombate korupsaun maibé kuandu nakloke ona
entaun obriga ema tenki tama iha okos hodi falun metin tia to’o bok án hotu
labele.
Buat
hotu ne’e sala ne’e hosi sistema hili opta ne’e maka sala, sistema ida semi
prezidensiál ka semi parlamentar, sistema ne’e de’it la refleta tiha ona
realidade Timor-nian, tanba ne’e maka ita ho sala ne’e hodi lao iha sala nia
laran ba nafatin.
Agora
ita dehan tau tia ba (dua per tiga) tanba dua per tiga maka bele muda
konstituisaun maibé katak sistema ida hili ne’e sala. Ha’u la komprende tanba
saída maka Parlamentu konsiente ona katak lei ida ne’e sala la kontativa ho
realidade Timor nian, tanba saída maka sira (dua per tiga) ne’e la tur hamutuk
para atu muda tiha konstituisaun ne’e, bosok ten hanesan de’it. Ita nia
polítiku sira maka sei kompromi hela ba buat barak, tanba ne’e ita moris ho
polítika kompremisiu de’it ita nunka atu lao ba oin.
MTD:
Durante ne’e Parlamentu Nasionál luta maka’as atu kombate korupsaun maibé to’o
agora lei Antí-Korupsaun de’it sei pendente hela iha PN, Amu nia komentáriu
oinsá?
Ne’e
katak ita ko’alia halo lian sai para povu hodi hare no rona, halo povu kontenti
no gosta, maibé ida ne’e hanesan artikula atu materializa lei ne’e kusta tebes,
tanba se materializa ona maka regalia vida nian mós laiha ona. Ne’ebé PN
preokupa (sibuk) liu ho Lei ne’ebé favorese no favoravel ba sira entaun
sira preoukupa, lei ne’ebé la favorese ba sira, hanesan lei Antí-Korupsaun ne’e
sira abandona tiha husik hela lei ne’e pendenti hela.
Ne’ebé
ha’u hanoin ita halimar barak liu ho polítika, halimar liu ho povu nia vida,
ita viola direitu povu nian. Atu prevene ho efetividade no efesiensia ne’e atu
lao, ita nia sistema sira ne’ebé seidauk di’ak ne’e presiza hadi’a atu ba
futuru sistema ne’e bele lao ho di’ak. Timor-Leste independensia tinan sanulu
(10) resin ona, sé ita hatene katak lao sala hela maka hakarak mantein nafatin
ho sala ne’e, ne’e signifika ita nia komitmentu komprimisiu ba povu ne’e laiha.
Ita dehan libertasun ba Patria no Povu, liafuan ida libertasaun ba povu ne’e
ita bele dehan katak ne’e hanesan slogan de’it.
Ida
fali se hasai lei ne’e agora, barak maka han kona ona, tanba sira
balun ne’e inklui (terlibat) hela iha ne’eba. Ne’ebé Timor-Leste ne’e Lei
bele lao hela iha ne’eba, maibé kuandu Aman sarani dehan kata lei ne’e la
funsiona entaun lei ne’e lafunsiona duni los ona. Ha’u hakarak hateten Timor
la’os ema ida nia riku ho soi be atu naok gratuita de’it, timor ne’e ema
hotu-hotu nian ne’ebé maka ita presiza funu no presiza luta. Serbisu ne’e tenki
onestu la’os ita hotu ba buka osan de’it ema lori osan falun tia ita nia matan
hotu to’o lei mós ita laharee koruptór sira mós ita la haree, ne’e hanesan ita
kontribui ba buat at sira.
MTD:
Sinifika Parlamentu Nasionál la sériu ba luta kombate korupsaun?
Ko’alia
de’it la atinji, halo lei de’it mós sei la to’o, maibé presiza implementa no
presiza fó ezemplu, kuandu Parlamentu ko’alia maibé tinan-tinan hasai orsamentu
bo’ot ba sosa kareta foun, kareta foun ne’e ko’alia mós hanesan de’it
saugate (omong kosong).
Ha’u
ba to’o ona rai seluk haree katak minístru sira ne’e la uza
kareta ho eskoltu privadu no sira la lakon tempu ba buat labale. Iha nasaun
Finlandia ne’e minístru sira sae kareta trem ba tur ko’alia iha fatin
restorante sira ne’e mós hanesan bai-bain de’it.
Tanba
saída maka ita Timor tauk atu lao mesak? ita tauk ne’e tanba ita maka hakarak
hakiak duni ita nia tauk, kuandu ita moris la los ne’e tenki tauk duni, maibé
ha’u hakarak hatete, kuandu moris iha naroman nia laran ne’e ita sei la tauk
buat ida. Povu ne’e mak sai hanesan defeza mai ita, tanba ita nia defeza ne’e
maka povu, maibé kuandu ha’u halo at, ha’u tau interse privadu no
laiha interse públiku entaun atu sai ba fatin ruma mós ha’u tauk tanba la
defende povu nia direitu.
MTD:
Tanbasá ohin loron ema nia mentalidade ou sentimentu Nasionálizmu ho
Patriotizmu fraku liu?
Bele
haree hosi dezenvolvimentu ida agora ne’e, sistema hirak ne’ebé monta iha Timor
ne’e, buat barak ne’e halo bebeik maibé la’os halo para iha efetividade no
efisiensia hodi sukat ninia andamentu.
Korupsaun
Ita bele hare hosi estrada, atu halo de’it estrada mós ke kleur ba kleur, maibé
tanba saída maka efetividade no efisiensia ne’e laiha. Porezempu, atu halo
estrada ida de’it ke halo kuak hela tenki hein fali to’o fulan para povu tenki
han rai rahun to’o kria moras oi-oin ate balu mate tanba afetadu Tuberkulozu
ne’e hanesan ita fó todan de’it ba governu.
Tanba
ne’e molok atu halo estrada, sistema ba fiskaliza ne’e tenki di’ak, para hodi
kontrola alkatraun ne’e iha kualidade ka lae, ita lebele halo estrada ida ho
de’it durasaun fulan tolu (3) hat (4) át ona, ne’e hanesan ita halo
korupsaun. Tanba ne’e ita bele dehan katak korupsaun ne’e sai tiha ona hanesan
maneira vida iha rai ida ne’e nia laran.
MTD
: Amu bele fó took hanoin ruma meius oinsá maka bele kombate korupsaun?
Atu
kombate korupsaun presiza hadi’a sistema ho mentalidade no hadi’a ema nia
persesaun kona-ba realidade Timor nian. Tanba wainhira ita persebe sala
ka lakoi persebe realidade maka, korupsaun lao nafatin,
tanba maioria populasaun Timor-Leste ne’e kiak, sé ema hotu-hotu
konsiente katak ema barak maka sei kiak nia sei la halo korupsaun.
Atu
kombate korupsaun ne’e tenki kuda konsiênsia ba án rasik no tenki hatene
katak ema barak maka sei kiak, ema barak maka sei moris iha mukit nia laran.
Presiza komprende karik osan ne’e la’os ha’u nia direitu entaun lalika naok,
tanba estadu fó tiha ona oprtuniadade ba ha’u depois selu tan osan ba serbisu
nian, entaun la presiza naok tan.
Hahalok
hirak ne’e maka la kurizi ne’e hanesan Estadu selu osan saugati de’it, saugati
tanba ita kuandu serbisu ho efetivu efikásia efisinsia loloos ne’e ema
sira hahalok nune’e labele fó osan tuir saláriu fulan ida (1) nian, nia baruk
ten tenki ko’a nia osan, estadu labele fó parte fraku nune’e de’it. Ita
tenki haree serbisu loron ida loloos ne’e tenki kompleta oras ualu (8) nia
laran, sé la kompleta tuir oras ne’e osan ne’ebé ita fó mós labele tuir nia
hakarak tanba nia serbisu halimar maka barak.
Korupsaun
akontese tanba problema ida maka mentalidade ema nian no sentimentu na’in ba
rai ida ne’e laiha, naran maka Timoroan maibé sentimentu hanesan na’in ba rain
rasik ne’e laiha. Sé nia hadomi duni rai ne’e entaun halo serbisu mós tenki
efisiensia ho efikásia, la’os ba serbisu tanba de’it Estadu selu no fasilita
nesesidade lor-loron.
Se
iha Nasaun Alemaña ohin loron ba trata dokumentus ida loron ne’e kedas
bele fóti ona, sira iha Alemaña ne’e la’os supermen ema mós hanesan ita maibé
sira bele nusaa ita labele. Kumpri regra serbisu nian, atu nune’e kliente sira
ne’ebé ba trata dokumentus iha departamentu nia lalika hein ho tempu
naruk maibé ohin bele sai kedas. (*)
Matadalan
Sem comentários:
Enviar um comentário