TIMOR LESTE PERSIZA ITA HOTU NIA HAMUTUK LIU HUSI SIMU MALU NO KONSIDERA MALU

“Tenke kuidadu situasaun politiku ne’ebé frajil atu labele monu ba konflitu”

Abel Amaral *, opiniaun

Nasaun ida atu la’o ba oin nia labele hakat ba deit nune’e maibe persiza nia emar sira nia hamutuk hodi hahu hanoin, hala’o no hadia moris povu no nasaun tanba liu husi hamutuk bele hahu halo buat ruma, hadia buat ruma ne’ebé seidauk diak, hametin buat ne’ebé diak ona no hanoin foun atu halo buat ne’ebé seidauk halo. Hanesan dadaun ne’e ita hotu akompanha kona-ba eleisaun rua ne’ebé ita hakat liu ona, iha ema balu preukupa tebes ho situasaun seguransa rai laran tanba eleisaun rua inklui eleisaun suku, ida ne’e festa demokrasia ne’ebé pela permeira ves timor oan rasik maka organiza no lidera. Iha eleisaun hirak ne’e ita hotu hare ho matan no rona rasik ho tilun buat hotu la’o ho hakmatek, ida ne’e suksesu bo’ot ne’ebé ita hatudu ba mundu katak Timor oan la’os ema ne’ebé na’in ba konflitu maibe Timor oan ema ne’ebé na’in ba dame.

Iha nasaun demokrasia, festa demokrasia persiza ema hotu nia involvimentu atu deside ba se maka atu halo saida ba povu no nasaun? iha ne’e hau sei ladehan deit ba sira ne’ebé idade too ona atu ba vota maibe ba Timor-Oan hotu-hotu. Ita hotu asiste liu tiha eleisaun, povu sei hein no rona deit saida maka reprezentante povu atu halo ba sira (povu) tanba povu fo ona sira nia fiar ba politiku na’in sira atu ukun no jere moris diak ba sira (povu). Hanesan ita hotu akompanha prosesu politika rai laran hahu husi prosesu tomada de posse ba membru parlementu foun (IV lejislatura nian) too ba iha tomada de posse ba VII guvernu konstitusional, ita hare prosesu ida ne’ebé la’os fasil. Tuir hau nia hare, situasaun politiku iha nivel alto bele dehan hanesan laloran tasi ne’ebé lulun an tun sae maibe iha nia diak ida maka, povu no joven hotu hare no rona deit, sira hotu hala’o sira nia atividade moris hanesan babain mesmu ikus-ikus ne’e ita rona iha konflitu kiik-kiik mosu iha bairu balu iha capital Dili maibe konfrontasaun hirak ne’e espera katak laiha ligasaun ho situasaun atual ho prosesu politiku tomak.

Iha situasaun hanesana dadaun ne’e, lider politiku sira hotu tenke hala’o politiku tuir promesa sira ne’ebé ita bo’ot sira hato’o ba publiku katak atu tau interse nasional liu buat hotuhotu inklui interese pesoal ka interese politiku nian. Tanba povu Timor Leste hatudu ona exemplu diak ba lider Timor Oan hotu-hotu katak mesmu lider politiku sira iha oin buis ba malu maibe povu nafatin hare malu oin midar ba malu. Ida hatudu ba lider sira katak povu hakarak moris hakmatek nune’e, lider politiku sira hotu tenke rona malu no respeitu malu. Bainhira lider sira respeitu malu hanesan mos respeitu povu nia votus. Tuir hau nia hanoin, iha nasaun demokrasia la’os deit povu maka aprende maturidade politiku husi lider politiku sira maibe lasala mos líder sira aprende maturidade politiku husi povu liu-liu kona-ba paz no stabilidade tanba bainhira iha tensaun entre lider politiku sira mosu, povu hakmatek nafatin, ida ne’e pontus diak no persiza hakerek iha agenda moris nian. Karik ita kompara ho eleisaun sira uluk liu, bainhira lider politiku sira kolia sala oituan deit povu kiik sira raut malu dadaun. Hare situasaun iha tinan 2017 prosesu eleisaun too tama iha formasaun guvernu situasaun em geral bele dehan la’o ho diak. Ida ne’e ezemplu diak no husu ba nai ulun sira atu labele politiza konflitu kiik-kiik ne’ebé mosu iha rai laran, karik atu liga ba situasaun atual ho prossu politiku tomak lider sira hotu atu bele hare didiak, buka hatene no lori provas depois maka bele halo konkluzaun katak konflitu entre A no B tanba impaktu husi prosesu politiku A ka B. Sekuandu iha duni ligasaun ho prosesu formasaun guvernu, bele buka lalais ninia solusaun tanba kolia kona-ba stabilidade nasaun la’os iha ema ida rua nia responsabilidade maibe timor oan hotu nia responsabilidade. Treste tebes sekuandu iha konflitu kiik ruma mosu lider sira balu tau todan ba lider sira seluk, ida ne’e la’os kritika maibe fo hanoin ba ita hotu atu labele tau todan ba malu.

Ikus liu rekomenda ba lider politiku sira liu-liu partidu sira ne’ebé hetan asentu parlementar atu bele kuidadu situasaun atual ne’ebé iha tanba iha ema balu konsidera situasaun politiku atual frajil oituan maibe husu ba ita hotu liu-liu lider sira atu bele kuidadu situasaun frajil ne’e atu labele monu ba konflitu tanba Timor Leste iha ona esperiensia lubuk kona-ba konflitu no rezultadu husi konflitu povu kiik maka nafatin lori todan.

Obrigadu e bem hajam

*Autor: Abel Amaral

Estudante finalista husi UNPAZ, fakuldade Direitu, servisu iha Fundasaun Mahein

Email: maunabut762003@yahoo.com / abelfundasaunmahein@gmail.com