Aileu,
TEMPO SEMANÁL – Estadus Unidus Amérika liu husi ninia agensia USAID iha Dili,
kontinua fó apoiu ba povu kb’it laek iha area remotas iha Timor-Leste laran
tomak. Apoiu USAID ne’e emprinsipiu hahú kedas ona iha primeiru guvernu ninia
tempu to’o agora.
Alende fó apoiu finanseiru direita ba komunidade sira, USAID mós fó apoiu iha parte seluk tan hanesan; kapasitasaun ba rekursu humanus Timor oan sira nian, apoiu ba seitor defeza no siguransa liu husi treinamentu konjuntu, apoiu ba seitor saúde liu husi hasa’e koñesimentu infermeiras no hari’i postu saúde nomos fornesimentu saúde gratuita, bolsu estudus, lideransa no guvernasaun di’ak ba Timor oan sira.
Purtantu, desde nasaun ida ne’e restaura ninia independensia, Estadus Unidus Amérika kuda ona osan lubuk no produs ona rekursu umanus Timor oan ne’ebé ho kapasidade intelektual di’ak hodi hatutan nasaun ida ne’e ninia vida ba futuru.
Estadus Unidus Amérika hanesan povu Timor-Leste ninia parseiru di’ak ida ne’ebé la sente kolen no la sura kolen iha ninia apoiu sira ba hari’i nasaun Timor-Leste. Projetus barak iha distritus konsege realiza tanba apoiu finansiamentu husi Embaixada Amérika iha Dili.
Tanba ne’e, foin lalais ne’e reprezentante USAID hamutuk ho kumunidade badinas suku Fatubosa munisipiu Aileu, hahú koilete sira-nia produtu agrikola ne’ebé hetan apoiu fini husi USAID. Fini sira ne’e kompostu husi; fini modo, tomate no ai horis sira seluk ba komunidade badinas sira ne’ebé neon badinas no interese atu hadia vida moris.
“Oras ne’e ita hare’e komunidade sira ne’ebé hola parte iha programa ne’e, sira-nia rendimentu hodi sustenta sira-nia moris ita bele dehan sufisienti”, dehan Afonso Kehi nu’udar Xefi du Grupu Komunidade Badinas Nain, iha suku Fatubosa.
Kehi informa liutan katak, uluk sira kuda modo Sinoura deit ninia rendimentu la hanesan agora ne’e. Nia argumenta katak, kuandu modo folin di’ak, nia bele hetan osan to’o Dollar Amerikanu atus ida ate atus ida lima nolu”.
“Kuandu saka ida hetan Dollar 20,- entaun saka lima bele hetan seratus Dollar ona, mas ha’u kuando kompara fali ho programa ida oin ne’e seluk fali. Tanba depende ba kilo mak manda, ha’u fé ezemplu modo pezai hun ida deit tau ba dasi dala ruma kilo ida ho balun se kuando nia boot di’ak”.
“Maibé nia Kilo ida deit satu dolar, kuandu hun lima nolu ha’u bele hetan lima pulu Dollar kada semana. Mas ne’e seidauk konta ho buat sira seluk. Tanba kuandu tempu di’ak ha’u bele hetan to’o seratus dolar resin kada semana”, Kehi fahe ninia esperiensia.
Kehi dehan bu’at hotu bele akontese maibé fila fali ba ema ida-idak ninia badinas.
“Se ita mak baruk ten kuda no hadia, entaun ita sei la hetan to’o ninia tarjetu ne’e ida, uluk bu’at ne’e iha de’it suku Liurai ho Seloi, entaun ha’u halo ligasaun ida ho sira iha ne’eba no sira hatudu dalan mai ha’u. Entaun ha’u fila mai komunika fali ho maluk sira iha ne’e no ami realize duni programa ne’e, nia informa.
Iha momentu balun Kehi ba tuir formasaun to’o Indonezia hodi koileta esperiensia husi-nia maluk to’os nain iha nasaun vizinu Indonezia.
“Hau hare’e ha’u halo kompara ho ita iha ne’e ha’u bele dehan ita lakon ho sira. Ita iha ne’e kuandu kuda modo hein de’it mak modo ne’e no la iha tan buat seluk atu halo, to’o modo faan tiha mak foin hanoin fali buat seluk atu halo. Ha’u hare’e ema nian ne’e hanesan esperensia bu’at foun ida ba ha’u no halo ha’u nia fuan fekit atu aumenta ha’u-nia badinas. Entaun agora ha’u halo tuir dunik hanesan ne’e Kuandu iha ne’e mak Kuarta-feira ami ba tetu entaun ha’u-nia maluk sira hakfodak tanba ha’u hetan rendimentu bo’ot liu fali sira nian kada semana”, Kehi esplika.
Quintão Mendonca ne’ebé mak hanesan membrus ba iha grupu ne’e fahe kontente hanesan ho Kehi.
“Ha’u kontenti ho programa ne’e, se Governu mak halo planu hanesan ne’e ba ami agrikultura iha fatin hotu-hotu, ha’u hanoin buat ida naran kiak ne’e ba ita sei la iha ona, tanba ita iha fatin de’it kareta mak mai lori osan buka ita, nune’e ita sei la ba buka osan iha fatin do’ok ida”, dehan Quintão Mendonca.
Nia haktuir katak, antes ne’e sira maka sei lori produtu agrikula ba to’o iha merkadu maibé agora daudaun ne’e kareta hola nain sira maka ba kedan sosa iha sira-nia fatin. “Uluk ne’e ha’u senti terus liu tanba ita sei hulan ba to’o iha merkadu mak foin hetan osan. Mas agora osan rasik mesak mai to’o iha ha’u-nia bolsu”, haktuir Quintão.
Tuir Quintão hateten liutan katak, segredu ba susesu ninian maka ninia kreatividade.
“Se ita mak kalan loron iha uma de’it para konta istoria sa ha’u dehan hanesan ne’e, la hetan boy no osan par la iha”, Quintão ko’alia ho hamnasa.
Tuir to’os nain ne’e katak, ninia maluk barak maka seida’uk sente benefisiu husi programa ne’e tanba seida’uk kompriende nune’e lakohi hola parte. Maibé agrikultor ne’e dehan sira influensia malu ho rezultadu hodi motiva hikas komuinidade seluk.
“Ami iha fatin ida ne’e, ami uitoan de’it mak foin involve iha programa ida hanesan ne’e. Ema barak seidauk tama, no ha’u bele dehan hanesan ne’e ami iha area Liumata Lequilaquana ne’e foufoun ami pengaruh malu duni maibé iha komunidade barak dehan ami bosok ten”.
“Agora sira foin mak hakfodak hodi dehan bu’at ne’e di’ak liu fali, mas uluk sira dehan ami naran halo de’it. Mas ita kole hotu, ita labele iha rai metan hanesan karau ten, fahi ten, bibiten, no rai metan sira seluk tan, nune’e dala ruma ami halo kompos mas di’ak liu mak ita-nia pupuk alam husi animal sira ne’e di’ak liu pupuk sira seluk”, Quintão hateten. (ts)
Alende fó apoiu finanseiru direita ba komunidade sira, USAID mós fó apoiu iha parte seluk tan hanesan; kapasitasaun ba rekursu humanus Timor oan sira nian, apoiu ba seitor defeza no siguransa liu husi treinamentu konjuntu, apoiu ba seitor saúde liu husi hasa’e koñesimentu infermeiras no hari’i postu saúde nomos fornesimentu saúde gratuita, bolsu estudus, lideransa no guvernasaun di’ak ba Timor oan sira.
Purtantu, desde nasaun ida ne’e restaura ninia independensia, Estadus Unidus Amérika kuda ona osan lubuk no produs ona rekursu umanus Timor oan ne’ebé ho kapasidade intelektual di’ak hodi hatutan nasaun ida ne’e ninia vida ba futuru.
Estadus Unidus Amérika hanesan povu Timor-Leste ninia parseiru di’ak ida ne’ebé la sente kolen no la sura kolen iha ninia apoiu sira ba hari’i nasaun Timor-Leste. Projetus barak iha distritus konsege realiza tanba apoiu finansiamentu husi Embaixada Amérika iha Dili.
Tanba ne’e, foin lalais ne’e reprezentante USAID hamutuk ho kumunidade badinas suku Fatubosa munisipiu Aileu, hahú koilete sira-nia produtu agrikola ne’ebé hetan apoiu fini husi USAID. Fini sira ne’e kompostu husi; fini modo, tomate no ai horis sira seluk ba komunidade badinas sira ne’ebé neon badinas no interese atu hadia vida moris.
“Oras ne’e ita hare’e komunidade sira ne’ebé hola parte iha programa ne’e, sira-nia rendimentu hodi sustenta sira-nia moris ita bele dehan sufisienti”, dehan Afonso Kehi nu’udar Xefi du Grupu Komunidade Badinas Nain, iha suku Fatubosa.
Kehi informa liutan katak, uluk sira kuda modo Sinoura deit ninia rendimentu la hanesan agora ne’e. Nia argumenta katak, kuandu modo folin di’ak, nia bele hetan osan to’o Dollar Amerikanu atus ida ate atus ida lima nolu”.
“Kuandu saka ida hetan Dollar 20,- entaun saka lima bele hetan seratus Dollar ona, mas ha’u kuando kompara fali ho programa ida oin ne’e seluk fali. Tanba depende ba kilo mak manda, ha’u fé ezemplu modo pezai hun ida deit tau ba dasi dala ruma kilo ida ho balun se kuando nia boot di’ak”.
“Maibé nia Kilo ida deit satu dolar, kuandu hun lima nolu ha’u bele hetan lima pulu Dollar kada semana. Mas ne’e seidauk konta ho buat sira seluk. Tanba kuandu tempu di’ak ha’u bele hetan to’o seratus dolar resin kada semana”, Kehi fahe ninia esperiensia.
Kehi dehan bu’at hotu bele akontese maibé fila fali ba ema ida-idak ninia badinas.
“Se ita mak baruk ten kuda no hadia, entaun ita sei la hetan to’o ninia tarjetu ne’e ida, uluk bu’at ne’e iha de’it suku Liurai ho Seloi, entaun ha’u halo ligasaun ida ho sira iha ne’eba no sira hatudu dalan mai ha’u. Entaun ha’u fila mai komunika fali ho maluk sira iha ne’e no ami realize duni programa ne’e, nia informa.
Iha momentu balun Kehi ba tuir formasaun to’o Indonezia hodi koileta esperiensia husi-nia maluk to’os nain iha nasaun vizinu Indonezia.
“Hau hare’e ha’u halo kompara ho ita iha ne’e ha’u bele dehan ita lakon ho sira. Ita iha ne’e kuandu kuda modo hein de’it mak modo ne’e no la iha tan buat seluk atu halo, to’o modo faan tiha mak foin hanoin fali buat seluk atu halo. Ha’u hare’e ema nian ne’e hanesan esperensia bu’at foun ida ba ha’u no halo ha’u nia fuan fekit atu aumenta ha’u-nia badinas. Entaun agora ha’u halo tuir dunik hanesan ne’e Kuandu iha ne’e mak Kuarta-feira ami ba tetu entaun ha’u-nia maluk sira hakfodak tanba ha’u hetan rendimentu bo’ot liu fali sira nian kada semana”, Kehi esplika.
Quintão Mendonca ne’ebé mak hanesan membrus ba iha grupu ne’e fahe kontente hanesan ho Kehi.
“Ha’u kontenti ho programa ne’e, se Governu mak halo planu hanesan ne’e ba ami agrikultura iha fatin hotu-hotu, ha’u hanoin buat ida naran kiak ne’e ba ita sei la iha ona, tanba ita iha fatin de’it kareta mak mai lori osan buka ita, nune’e ita sei la ba buka osan iha fatin do’ok ida”, dehan Quintão Mendonca.
Nia haktuir katak, antes ne’e sira maka sei lori produtu agrikula ba to’o iha merkadu maibé agora daudaun ne’e kareta hola nain sira maka ba kedan sosa iha sira-nia fatin. “Uluk ne’e ha’u senti terus liu tanba ita sei hulan ba to’o iha merkadu mak foin hetan osan. Mas agora osan rasik mesak mai to’o iha ha’u-nia bolsu”, haktuir Quintão.
Tuir Quintão hateten liutan katak, segredu ba susesu ninian maka ninia kreatividade.
“Se ita mak kalan loron iha uma de’it para konta istoria sa ha’u dehan hanesan ne’e, la hetan boy no osan par la iha”, Quintão ko’alia ho hamnasa.
Tuir to’os nain ne’e katak, ninia maluk barak maka seida’uk sente benefisiu husi programa ne’e tanba seida’uk kompriende nune’e lakohi hola parte. Maibé agrikultor ne’e dehan sira influensia malu ho rezultadu hodi motiva hikas komuinidade seluk.
“Ami iha fatin ida ne’e, ami uitoan de’it mak foin involve iha programa ida hanesan ne’e. Ema barak seidauk tama, no ha’u bele dehan hanesan ne’e ami iha area Liumata Lequilaquana ne’e foufoun ami pengaruh malu duni maibé iha komunidade barak dehan ami bosok ten”.
“Agora sira foin mak hakfodak hodi dehan bu’at ne’e di’ak liu fali, mas uluk sira dehan ami naran halo de’it. Mas ita kole hotu, ita labele iha rai metan hanesan karau ten, fahi ten, bibiten, no rai metan sira seluk tan, nune’e dala ruma ami halo kompos mas di’ak liu mak ita-nia pupuk alam husi animal sira ne’e di’ak liu pupuk sira seluk”, Quintão hateten. (ts)
Tempo Semanal
- Toos nain, Alberto Martins uza tekniku hortikultura modernu ne'ebe uza husi
USAID nia projeitu hortikultura. Foto Criztovao Guterres USAID.
Sem comentários:
Enviar um comentário