Estadu
Naklibur sira tenke husu deskulpa ba invazaun iha Timor-Leste iha tinan1975
tanba fó presaun ba eis-prezidente indonéziu, Suharto hodi halo ida ne’e, tenik
antigu vise-governadór territóriu nian Francisco Lopes da Cruz.
"Indonézia
invade Timór tanba ideolojia komunista ne’ebé hakarak implementa iha ne’ebé,
liu-liu iha tempu ne’ebé, iha Portugál, uluk nia governu totalmente
komunista", nia hatete bainhira kestiona kona-ba karik Indonézia tenke
husu deskulpa ba timoroan sira.
Bainhira Portugál sai, iha problema ho prosesu deskolonizasaun, fó dalan ba funu sivíl entre Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) ho União Democrática Timorense (UDT), ne’ebé halo Fretilin proklama independénsia unilaterál iha loron 28 novembru, ho tendénsia marksista.
Iha loron rua tuir mai, UDT asina "Deklarasaun Balibó" hodi defende integrasaun territóriu iha Indonézia no husu "medida imediata hodi proteje vida ema sira ne’ebé agora konsidera sira rasik mak hanesan parte hosi povu indonéziu ne’ebé moris ho ta’uk no hosoru prátika fasista hosi Fretilin mak konsente hosi governu Portugál".
Francisco Lopes da Cruz indika katak Indonézia, arkipélagu ho illa 17.000, la iha ambisaun hoTimor-Leste, ne’ebé okupa de’it metade hosi illa, nein petróleumak sai razaun ba invazaun ne’e, hanesan jigante aziátiku nein pelumenus esplora nia depózitu hotu.
"Indonézia tama iha Timór iha loron 07 dezembru no loron rua antes Prezidente [Gerald] Ford no sekretáriu Estadu, Henry Kissinger" hala’o vizita oisiál ba Indonézia, rekorda Lopes da Cruz, antigu prezidente UDT nian.
Nia kontinua katak Estadu Naklibur sira foin lakon iha funu hasoru Vietname no, iha “guerra fria”, sira lakohi tan iha sentru komunizmu ida iha rejiaun.
"Indonézia la bele ofende Estadu Naklibur sira ne’ebé ajuda ona iha nia independénsia (...)Indonézia rasik iha tinan (19)65 hasoru masakre boot iha ne’e ho revolusaun komunista. Buat buat hirak ne’e hotu, obriga Indonézia hodi bá Timór", nia hatutan.
Governu indonéziu mós hetan presaun hodi aborda asasinatu ba indonéziu sira entre rihun 500 to’o millaun ida durante luta antikomunista iha tinan1960, masakre ne’ebé hetan kontribuisaun hosi Estadu Naklibur sira hodi fornese lista líder komunista sira-nian ba indonéziusira mak envolve iha hahalok ne’e.
Tuir antigu konselleiru hosi prezidente indonéziu na’in lima ikus ne’e, karik EUA husu deskulpa ba okupasaun iha Timor-Leste, sira sei hanesan nasaun ne’ebé "iha tebes valór", tanba hatudu katak "sira hatene rekoñes mós sira-nia frakeza".
"Ita hotu iha sala iha kartóriu. Portugál iha sala tanba la tuir prosesu deskolonizasaun ne’ebé loos no husik hela illa Timór (...)Indonézia tanba invade Timór no la estuda uluk nia konsekuénsia (...) Timor-oan sira rasik mós tenke husu deskulpa ba malu", nia hatutan.
Liu hosi husu deskulpa "hanesan formalidade ida, ne’ebé la ho laran", buat ne’ebé Portugál halo hodi ajuda territóriu ki’ik ne’e "ne’e atitude di’ak ida", nia hatán bainhira kestiona karik Portugál mós tenke husu deskulpa ba timoroan sira.
Maibé, ema ne’ebé lakon "maun-alin na’in rua molok Indonézia tama, oho hosi timoroan sira" no tenta "halo rekonsiliasaun entre hothotu" bainhira kaer kargu hanesan vise-governadór liu tiha tempu balun hafoin invazaun, presiza "haluha pasadu no la’o ba oin".
Lopes da Cruz entende karaik Indonézia hili "solusaun ida no la’ós mak invazaun, di’ak liu tan", ohin loron bele iha"naran ne’ebé di’ak liu iha mundu".
"Karik sira hakarak tuir Índia, ho Goa, Damão no Diu", ne’ebé retira ba Portugál liuhosi intervensaun militár, "mas o tiro saiu pela culatra", nia refere.
Ohin loron Indonézia hanesan prinsipál parseiru komersiál Timor-Leste nian no nasaun rua ne’e iha relasaun bilaterál amigável ho Jakarta hodi apoia antiga kolónia portugeza iha área oioin, maski pedidu deskulpa formál nunka to’o iha Dili.
SAPO TL ho Lusa
Bainhira Portugál sai, iha problema ho prosesu deskolonizasaun, fó dalan ba funu sivíl entre Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) ho União Democrática Timorense (UDT), ne’ebé halo Fretilin proklama independénsia unilaterál iha loron 28 novembru, ho tendénsia marksista.
Iha loron rua tuir mai, UDT asina "Deklarasaun Balibó" hodi defende integrasaun territóriu iha Indonézia no husu "medida imediata hodi proteje vida ema sira ne’ebé agora konsidera sira rasik mak hanesan parte hosi povu indonéziu ne’ebé moris ho ta’uk no hosoru prátika fasista hosi Fretilin mak konsente hosi governu Portugál".
Francisco Lopes da Cruz indika katak Indonézia, arkipélagu ho illa 17.000, la iha ambisaun hoTimor-Leste, ne’ebé okupa de’it metade hosi illa, nein petróleumak sai razaun ba invazaun ne’e, hanesan jigante aziátiku nein pelumenus esplora nia depózitu hotu.
"Indonézia tama iha Timór iha loron 07 dezembru no loron rua antes Prezidente [Gerald] Ford no sekretáriu Estadu, Henry Kissinger" hala’o vizita oisiál ba Indonézia, rekorda Lopes da Cruz, antigu prezidente UDT nian.
Nia kontinua katak Estadu Naklibur sira foin lakon iha funu hasoru Vietname no, iha “guerra fria”, sira lakohi tan iha sentru komunizmu ida iha rejiaun.
"Indonézia la bele ofende Estadu Naklibur sira ne’ebé ajuda ona iha nia independénsia (...)Indonézia rasik iha tinan (19)65 hasoru masakre boot iha ne’e ho revolusaun komunista. Buat buat hirak ne’e hotu, obriga Indonézia hodi bá Timór", nia hatutan.
Governu indonéziu mós hetan presaun hodi aborda asasinatu ba indonéziu sira entre rihun 500 to’o millaun ida durante luta antikomunista iha tinan1960, masakre ne’ebé hetan kontribuisaun hosi Estadu Naklibur sira hodi fornese lista líder komunista sira-nian ba indonéziusira mak envolve iha hahalok ne’e.
Tuir antigu konselleiru hosi prezidente indonéziu na’in lima ikus ne’e, karik EUA husu deskulpa ba okupasaun iha Timor-Leste, sira sei hanesan nasaun ne’ebé "iha tebes valór", tanba hatudu katak "sira hatene rekoñes mós sira-nia frakeza".
"Ita hotu iha sala iha kartóriu. Portugál iha sala tanba la tuir prosesu deskolonizasaun ne’ebé loos no husik hela illa Timór (...)Indonézia tanba invade Timór no la estuda uluk nia konsekuénsia (...) Timor-oan sira rasik mós tenke husu deskulpa ba malu", nia hatutan.
Liu hosi husu deskulpa "hanesan formalidade ida, ne’ebé la ho laran", buat ne’ebé Portugál halo hodi ajuda territóriu ki’ik ne’e "ne’e atitude di’ak ida", nia hatán bainhira kestiona karik Portugál mós tenke husu deskulpa ba timoroan sira.
Maibé, ema ne’ebé lakon "maun-alin na’in rua molok Indonézia tama, oho hosi timoroan sira" no tenta "halo rekonsiliasaun entre hothotu" bainhira kaer kargu hanesan vise-governadór liu tiha tempu balun hafoin invazaun, presiza "haluha pasadu no la’o ba oin".
Lopes da Cruz entende karaik Indonézia hili "solusaun ida no la’ós mak invazaun, di’ak liu tan", ohin loron bele iha"naran ne’ebé di’ak liu iha mundu".
"Karik sira hakarak tuir Índia, ho Goa, Damão no Diu", ne’ebé retira ba Portugál liuhosi intervensaun militár, "mas o tiro saiu pela culatra", nia refere.
Ohin loron Indonézia hanesan prinsipál parseiru komersiál Timor-Leste nian no nasaun rua ne’e iha relasaun bilaterál amigável ho Jakarta hodi apoia antiga kolónia portugeza iha área oioin, maski pedidu deskulpa formál nunka to’o iha Dili.
SAPO TL ho Lusa
Sem comentários:
Enviar um comentário