SALDO PETROLIFERU SEI TUN BA US$ 14 BILIOENS

Timor Leste nudar nasaun ne’ebe dependensia maka’as ba reseitas mina rai, tanba ne’e, mina folin mundial nian ne’ebe tuun to’o ona US$ 31.00/bariel sei fo impaktu ba reseitas ne’ebe saldo balansu fundu petroliferu nian tuun ba US$ 14 bilioens husi total ohin loron nian iha Banku Amerika US$ 18 bilioens plus rezerva US$ 1.6 bilioens.

Governador Banku Central Timor Leste (BCTL), Abrão de Vasconselos, rekonhese katak, ho folin mina mundial ne’ebe mak oras ne’e dadaun tun, sei fo impkatu ba finansas publiku iha rai laran no tempu badak nia laran saldo balansu fundu petroliferu tun ba 14 bilioens.

‘’Impliksaun ba finansas publiku direita mak kapsidade ita nian atu finansia ba investimentu iha area eduksaun, saude ho infrastrutura sei limitadu i implikasaun konkreta mak ita la bele halakon ka hamenus pagamentu hanesan idozos ho veteranus, laos mina folin tun ita hamenus lai pagamentu sira ne’e, ne’e ita la bele jere no Governu la bele jere, tanba Govenru la iha fleksibilidade atu jere ne’e poin ne’ebe mak hanesan implikasaun direta,’’ hateten Abrão de Vasconselos, hodi responde JNDiario iha nia knar fatin BCTL, Sesta (29/01/2016).

Abrão hatete, kona ba risku finansa publiku ba impliksaun mian folin tun ne’e unidade fundu petroliferu iha Ministeriu Finansa mak hatene klean liu no tuir aprezentasaun OJE 2015 katak, 2020 mai saldo balansu fundu peroliferu tun ba US$ 14 ital bilhoens. Tuir Abrão, dala ruma la to bele tun liu.

‘’Tuir ami BCTL dala ruma laos 2020 nia bele tun ba US$ 14 bilioens, maibe la kleur bele tun ona, kuandu merkadu mundial la dun favorese no ita nia investimentu la iha progresu,” afirma Abrão.

Abrão mos hateten, iha kurtu prazu iha jestaun finansas publiku risku bot, tanba agora dadaun Timor Leste iha hela fase levantamentu (penarikan), oras ne’e dadaun mos Governu Timor Leste uza osan rendimentu sustentavel, signifika Governu uza deit osan investimentu ka returno husi investimentu hodi finansia.

‘’Desde 2006 to agora ida ne’e ita foti sempre liu ne’e signifika ita lazo uza deit osan funan ita uza hotu osan inan, agora desde 2015 ita iha fase penarikan ita uza ho kapital ne’e,’’ esklarese Abrão.

FM suzere investe iha area 3

Husi sorin seluk, Prezidenti Partidu Frenti-Mudança (FM), Jose Luis Guterres “LUGU” suzere ba Governu atu kria ona kondisoens no halo investimentu maka’as iha area potensial hanesan turismu, agrikultor no peskas.

Nudar mos Xefi Bankada Parlamentar Fetenti-Mudança, Jose Luis “LUGU”, rekonhese katak folin mina tun maka’as duni, tanba halo komparasaun antes ho agora.

“Antes iha debate Orsamentu Jeral Estado (OJE) 2016, ami koalia, katak ita presiza haree fali politika ekonomika ida para ita bele investe osan ne’ebe iha, maibe ita tenke hein rezultadus, katak ita tenke hare katak osan ne’ebe ita investe ne’e fo mos intermus reseitas ba Estado para iha kontinuadade,” hateten Jose Luis LUGU iha PN.

“Hau hanoin apelu husi Prezidenti Republika (PR) Taur Matan Ruak ne’e diak, para ita hotu tantu husi Governu, Parlamentu no institusaun sira hanoin ona saida mak tenke halo para ho osan ne’ebe iha bele hadia povu Timor-Leste nia moris,” hateten Jose Luis.

Antes ne’e, PR Taur Matan Ruak, fo ona sinal hodi dehan, min folin iha mundial tuun bele hamosu krizi. Tanba ne’e, povu Timor tenke reza maka’as para mina folin bele sa’e fila fali, tanba maioria TL depende liu ba mina.

Folin mina rai mos tun

Nune’e mos, folin minarai iha merkadu internasional oras ne’e dadauk tun ba bebeik, husi 33 dollar tun drastika ba dollar 27 kada barril. Folin mina rai fofoun kada barril dollar 33 tun ba dollar 31 no agora tun kedas ba dollar 27, no iha posibilidade bele tun tan.

Prezidente Partidu Klibur Oan Timor Asuwain (KOTA), Manuel Tilman hateten, mina rai nia folin internasional tun hanesan ne’e bele prejudika nasaun sira ne’ebe moris ho fundus husi minarai.

“Mina rai nia folin iha tinan 2011 no 2012 barril ida kustu atus hat nulu, ohin loron la to’o dolar 30 ho deit dolar 27,”esplika Manuel Tilman ba Jornal Nacional Diário iha Hotel Beach Garden Praia dos Coqueiros Dili, Sesta (29/01).

Tilman hatutan, iha tinan 2011 no 2012 mina rai ne’ebe kee sai hetan kada barril deit 1100 kada loron ida, maibe ohin loron la to’o 5000, signifika katak, mina folin ne’e tun ona.

“Ema espesialista barak husi Amerika no Inglatera kalkula katak, ita tinan rua tan hanesan ne’e ita nia minarai ne’e nia folin tun ba dolar 10 deit,”dehan tan Tilman.

Tanba ne’e, Tilman husu ba Estadu labele tau osan bo’ot demais hodi gasta ba Oescusse, maibe bee deit iha Dili komunidade buka la hetan.

“Labarik oan sira ba eskola tu’ur iha rai, iIha hospital inan isin rua sira toba iha koredor, ema iha foho han loron ida dala ida, depois uma ne’ebe ema hela a’at tan-tanan deit, nune’e tempu kalan kolisaun ida labarik nain hat lima toba hamutuk deit hanesan busa oan sira. Husu   Ministru sira Tomas Cabral rasik, osan hira maka nia lori tiha ona ba Guine Bissau, hira maka atu fo tan ba Sudaun, osan hira maka ita gasta ba G7+ ne’ebe eis Ministra Finansas Emilia Pires maka Prezidente, tanba ho buat ne’e katuas Xanana ho ministru sira nadodon ba Afrika, osan nadodon hotu ba liur,”afirma Tilman hodi kontinua observa Estadu gasta osan demais liu maibe retornu laiha.

Tanba ne’e, nia haktuir, eskandalu bo’ot iha Timor ne’e maka kaer osan ba fakar iha Oecusse ba auto estrada. “Povu susar, povu toba a’at iha biti nia leten, han a’at dala ida loron ida,”dehan Tilman.

Kuandu hanesan ne’e hanoin tuir Prezidente Republika Taur Matan ne’ebe maka la’os dotor iha Medisina ka Finansas, ema ne’e mai hosi ailaran, maibe ema ne’e ohin loron koñese povu nia vida, ne’ebe oras ne’e vizita ona Suku iha Timor laran besik 442.

“Ema ne’e rasik hateten, ba hakoi osan iha Oecusse manan sa ida,”dehan Tilman.

Ho gastu orsamentu Estadu nian, Tilman dehan, kria problema ba joven sira. Tanba ne’e nia husu Governu atu investe iha edukasaun.

Nune’e mos Manuel Tilman la konkorda impostu ne’ebe maka Governu sei aplika ba povu sira, liu hosi reforma fiskal.

“La’os atu obriga fali povu atu selu osan ba impostu para Deputadu sira ba pasiar, ha’u nunka atu konkorda. Ita halo reforma fiskal, ha’u fiar señora Fernanda Borges, maibe osan ne’e la mai imediatamente, maibe ne’e sei kleur. Se povu la hetan osan, atu selu impostu oinsa,”haklaken Tilman hanesan eis deputadu husi Partidu KOTA ne’e.nia/mia/avi

Jornal Nacional