Estadu seidauk tau atensaun diak ba produsaun kafé

DÍLI - Timor-Leste nudar nasaun ne’ebé koñesidu mos ho nia produtu kafé organiku ka kafé Timor ne’ebé lori nasaun foun ne’e nia naran morin iha mundu maibe to ohin loron rikeza ne’e seidauk hetan atensaun diak husi governu no estadu atu dezenvolve ho diak. Haree ba realidade ohin loron kafé ne’ebé fa’an iha loza no kios sira mayoria ho kafé importasaun husi Indonezia duque kafé timor.

“Oras ne’e dadauk governu sidauk toma atensaun maximu  ba produsaun kafé Timor  tanba kafe husi rai liur kontinua dumina iha Timor, hanesan nest kafe,Tugu buaya no mos ABC Moka,” dehan Xefé Departamentu  Estudu Ekonomia no Dezenvolvimetu Institute of Business – IOB Juviano Ximenes ba  jornalista BT  kuarta 23/09 foin lalais ne’e.

Nia dehan ohin loron kafé timor konsege halo ona esportasaun ba merkadu internasional, hanesan ba iha nasaun Estadu Unidus  Amerika, maibe iha rai laran kafé husi estranjeiru maka domina. Ne’e hatudu katak politika governu no estadu ida ne’e nian seidauk klaru konaba valorizasaun nia produtu rasik. “Hau hanoin iha dadus balu hatudu katak,  ita halo produsaun kafé ne’e  ita exporta ona ba liur, tanba saida mak governu  sei kontinua fó espasu ba  estranjeiru sira  liu-liu iha Indonezia sira tanba durante ne’e sira nia produtu mak barak liu  iha ne’e. Wainhira governu  la halo  protesaun maximu ba kafé ne’e, loron ida ita nia agrikultor sira iha munisipiu Ermera lakohi ona atu  kuda kafé tanba  sira nia kafé ne’e folin laiha,”dehan nia.

Tuir akademiku ne’e katak ohin loron iha merkadu kafé husi rai liur kontinua dumina  kompara ho kafe lokal ne nudar mos dezafiu ida ba dezemvolvimentu ekonomia nasaun nian. Kompetisaun kafé maka’as iha rai laran, entaun  meus  governu nia atu tenki halo protesaun ba kualidade  kafé no tenki  hamenus sasan sira husi rai liur, atu nune’e bele fo espasu ba kafé lokal. “Governu tenki haree didiak ba peluan ne’e,tanba  produtu lokal iha Timor –Leste  ne’e produsaun  kafé mak  numeru 1 iha mundu,”dehan nia.

Tuir nia produtu nasaun foun ne’e nian ne’ebé iha valor bo’ot liu mak kafé ho mina tanba ne’e tenki tau prioridade atu dezenvolve hodi nune bele reduz mos importasaun. Tenke valoriza produtu rai  laran. Produtu rai liur  ohin loron kontinua dumina iha nasaun foun ne’e hodi fó impaktu ba povu agrikultor sira atu habo’ot sira nia tanba ne’e presiza valoriza produtu lokal hodi nune bele minimiza importasaun. Juviano Ximenes hateten, produsaun produtu lokal hanesan estratezia ida atu  dezenvolve setor  ekonomia nasional iha Timor-Leste  tanba presiza tau atensaun no valorizasaun.

“Produtu barak liu importa husi rai liur, ne’e hatudu katak kapasidade estadu, kapasidade seitor kompañia  sira no mos setor familiar,  seidauk iha kapasidade didiak atu hola produsaun iha rai laran,  durante ema barak mak sei konsumi produtu  sira mai rai liur,”dehan nia. Nia dehan dalan atu minimiza produtu importasaun governu tenke iha politika reforma hodi nune bele hasae produsaun ekonomia iha rai laran  hanesan politika fiskal  diversifika ekonomia.

“Iha akademiku la dun konkorda foin dadauk ne’e primeiru Ministru ba halo inpensaun produtu lokal iha armagen ne’e 200 tonelada ne’ebe mak at ona  ne’e hanesan failansu bo’ot  ida iha governu, tanba la iha kordenasaun entre liña ministerial, dala barak ita kestiona dehan katak produsaun iha rai laran menus maibe narealidade produsaun  produtu lokal estraga hotu iha armagem,” dehan Xefé departamentu.

Nia husu mos ba emprezariu atu hamutuk no dezenvole mos setor produtivu iha rai laran hodi nune bele miniza importasaun. “Tenki haree ba potensia husi agrikultura, setor turismu oinsa  mak  setor rua bele  halo investimentu iha rai laran,tanba durante ita nia produsaun lubuk ida mak abandona  hela hanesan produsaun kafé Timor ne’e to’o oras ne’e sidauk investe ho diak,” dehan nia. (BT)

Business Timor