GOVERNU MAK APOIA NEGOSIANTES CHINEZES

Negosiantes Chinezes ne’ebe oras ne’e domina dau-daun ekonomia povu Timor Leste nian, hahuu husi mikro to’o makro, tamba hetan apoiu husi Governu Timor Leste.

’Ita iha lei investimentu ne’ebe atu regula, katak, minimu investores estranejrius sira mai investe iha Timor tenke iha millaun 1.5 USD, maibe ita nia regulador Estadu Timor rasik la regula, sira husik nune’e deit halo Chinezes sira avontade loke kios tama to’o area remotas, “  hateten Peskijador Lao Hamutuk, Juvinal Dias, ba jornalista sira iha Hotel Novo Turismo, Kinta (30/6/2016).

Husi parte seluk, Juvinal esplika, tanba failhansu Governu Timor Leste ne’ebe mak la konsege priense nia merkadu rasik no ema mai bebeik Estadu husik, tanba Timor rasik labele promove nia investimentu rai laran no Estadu rasik labele proteje nia rekursu rasik.

 JuvinaL hateten, fenomena Hudi Laran sai China Laran, ne’e mos inkapasidade Governu nian, ne’ebe la iha kapasidade atu  priense nia merkadu rasik no la fo kbi’it naton ba seitor privadu nasional atu halo investimentu iha nia rai laran.

 ‘’ Ita lebele fo sala ba China sira, ita fo sala ba Estadu sira mak fo lisensa, kada sidadaun China sira nia aktividade ne’e kategoria investimentu ka lae ne’e Estadu mak hatene i sira domina iha Timor tanba estadu mak fo dalan i hasai lisensa ba ema sira ne’e, tanba ne’e Estadu tenki fo esplikasaun,’’ afirma Juvinal.

Juvinal hatete, maske Estadu hatete Timor adopta merkadu livre, maibe nasaun ida sempre iha nia rekezitus,  regulamentu  ho prosedur ba sidadaun se deit mak atu halo aktividade iha nasaun ida, merkadu livre ne’e la signifika loke odamatan ba sidadaun se deit atu mai Timor, maibe nia kompetisaun mak livre.

“Iha nasaun sira seluk hanesa Amerika no nasaun sira seluk adopta merkadu livre, maibe la signifika ita ba deit halo aktividade negosio iha ema nia rain,’’ esplika Juvinal.

Problema seluk ne’ebe halo sidadaun China domina setor ekonomia mak emprejario Timor oan sira konsidera aktividade micro peuquena ne’e laos aktividade ekonomia ba sira, emprejario Timor oan sira barak mak prefere liou ba projetu bot ne’ebe mai husi Governu ne’ebe ho osan barak, entaun fo ona espasu ba sidadaun China sira atu tama.

Iha fatin hanesan diretor jeral Servisu Registu Verifikasaun Emprejarial (SERVER), Florensio Sanches hatete, sidadaun estrangerio ida atu mai halo investimentu tenki kumpri lei lima mak hanesan, lei tributaria, lei kodigu sivil sosiadade komersial, dekretu lei numeru 7/2006 no dekretu lei  numeru 35/2015 i le i lima ne’e mak aplika ba ema estrangerio sira maioria ema sira ne’e kumpri hotu lei ne’e i Estadu mak kria lei ne’e hodi loke odamatan ba ema atu mai.

Tan ne’e tuir Florensio karik balun senti lei ne’e la favorese bele koalia ho Estadu depois halo alterasaun ba lei balun.

‘’Iha SERVER ne’e loas husi China deit, maibe kuaze nasaun 42 mak mai iha Timor hodi halo aktividade ekonomia ne’e hetan deit fatin 10%, Timor rai nain mak hetan 90%, tanba to loron 31 fulan Dezembru 2015 iha registu empreja hamutuk 2,084.00 mil, maibe husi numeru ne’e 11 mil ita Timor oan mil ital ema estrangerio,’’ esplika Florencio.

Nia sublina ne’e hatudu katak, ema estrangerio la domina, sira nia individu ne’ebe mak registu mak rihun ida resin deit, kona ba kompania sira ne’ebe mak mai halo investimentu ne’e mak hamutuk 62 deit.

Florensio mos husu ba publika labele jeneraliza buta ne’ebe mak seidauk klaru i hare deit ba individu ou ema tenki hare ba sira nia kapital, tanba tuir nia negosiante China sira maoria mai ho sira nia kapital kedas, tan ne’e mak sira mai halo kedas negosio, agora Timor oan barak hetan tiha lisensa barak la halo negosio tanba kapital la iha.

Diretor ne’e mos esplika kona ba lei investimentu ne’ebe mak hatete katak, sidadaun estrangerio atu halo investiemntu tenki ho kapital U$ 1.5 milhoens, tuir nia katak investimentu ho negosio la hanesan, tanne’e mak sidadaun China sira no sidadaun estrangerios ira seluk ne’ebe mak mai halo negosio ne’e, tanba sira hili atu halo aktividade negosio laos investimentu.

‘’Investimentu ho negosio ne’e la hanesan, sira ne’ebe mak hakarak halo investimentu iha lei investimentu ne’ebe hatete tenki iha kapital U$ 1.5 milheons, maibe ba sira ne’ebe mak hakarak halo negosio iha lei sosiadade komersial hatete ba sidadaun se deit mak hakarak halo negosio nia ho ho U$ 5 ba leten bele halo negosio,’’ esklarese Florensio. nia

Jornal Nacional