CCI-TL Lamenta Transporte DH Tama Livre TL – Inacio Moreira: Presiza Disiplina

Emprezariu Timor oan ne’ebe hamahan-an iha Camara Comerçio no Industria Timor Leste (CCI-TL), lamentalvel ho desizaun Governu Indonesia nian ne’ebe bandu atu transporte Timor Leste asesu tama to’o Atanbua ho Kupaung. Maibe, transporte Indonesia nian ho plat DH lirvemente tama to’o Munisípiu sira iha Timor Leste.

Ho desizaun Governu Indonesia nian bandu transporte TLS asesu livre legalmente ba Atanbua-Kupaung liu husi fronteira Mota-Ain ne’e, CCI-TL konsidera koooperasaun ne’ebe TL ho Indonesia halo durante ne’e hodi fasilita malu la dun ekelibiriu no hamosu injustisa boot.

Prezidenti CCI-TL, Oscar Lima, kosnidera desizaun Governu Indonesia nian ne’e ladun justu no la ekelibiru, bainhira kamoineta boot husi Atanbua ho Kupaung bele tama livrementa mai Dili to’o distritu sira, maibe husi sorin seluuk, Indonesia bandu transporte TLS tama ba Atanbua ho Kupaung atu bele kompra netik nesesidades balun. ironia liu tan, Indonesia la bele fasilita transporte Timor nian atu ultrapasa Anantua liu ba Enclave Oecusse.

“Ita TL ho Indonesia ne’e nudar nasaun vizinhu no amigo diak tebes, maibe Indonesia aplika nia Lei ne’e maka la dun justu, tanba it abele fasilita sira nia trnasporte tama sai ita nia rain, mas sira bandu fali ita nia transporte la bele tama ba sira nia rain. At liu tan, sira la autoriza ita atu hakat liu fronteira ho transporte liu tonaleda 5 hodi ba ita nia rai Oecusse,” hateten Oscar Lima ba jornalista sira iha nia servisu fatin, Segunda (27/7/2015).

Nudar seitor privadu, Prezidenti CCI-TL Oscar Lima husu ba Governu TL-Indonesia, liu-liu Ministeriu Negosiu Esntranjeirus ho Ministeriu Obras Publiku, Transporte no Telekomunikasoens, atu bele koalia ho nia homologu husi Indoensia hodi bele buka sulusaun adekuada ba problema ida ne’e.

“Se bele Governu TL-RI halo akordu ida hodi fasilita taransporte husi rai rua bele livrementa lao ba mai. Bele mos ajuda fasilita Timor oan sira ne’ebe kaer projetu iha Zona Espesial Ekonomia Merkadu Sosial (ZEEMS) ninia baskolate bele ultrapasa fronteira Mota Ain,” hateten Oscar Lima.

Liu husi inkontru trilateral (TL-RI ho Australia) iha Kupaung, foin lalais ne’e, CCI-TL aprezenta ona preokupasuan ne’e hodi bele kria mekanismu ida atu fasilita malu, maibe govenru Indonesia promete hela deit to’o agora la iha realidade.

“Ba ami ne’e la justu tebes, nusa sira nia kamoita bele asesu area TL, mais kaomieta TL la bele ultrasa ba Indonésia .Agora ami sira kaer obra iha Oecusse hasoru dezafiu tebes, tanba kareta kamionete atu ultrapas flonteira susar tebes no ami hare laiha ekilibru entre TL ho Indonézia iha asuntu ida ne’e,” afirma Director kompanhia MONTE VEADO, Lda ne’e.

Liu husi sorumutu ho Ministru MOPTK, Gastão de Sousa, inklui mos Ministru Transporte hirak liu ba iha IV-V Governu Konstitusional nian, CCI-TL aprezenta ona kestoens ne’e no husu atu Governu bele koalia ho Indonesia rezolve kestaun ne’e, maibe to’o agora seiduak hetan sinal positivu.

Presiza Disiplina

Ba preokupasoens CCI-TL nian ne’e, Segundu Vise Ministru Obras Publiku Transporte no Telecomunicações (MOPTT), Inacio Freitas Moreira, husu ba Timor oan sira atu hatudu komportamentu diak ka disiplina.

“Hau hakarak dehan, Kareta bele liu mais tenke hetan lisensa husi Embaixada Indonesia nian. Tuir hau nia hatene dala ruma parte Indonesia nian bandu ita nia kareta sira ne’e la bele tama sai arbiru, tanba komportamentu Timor oan nian balun ladiak, hanesan trata tiha dokumentus ba kareta idahodi halo viagem ba Indonesia, mas to’o tiha iha ne’eba kareta ne’e fa’an lakon tiha. Ida ne’e sempre akontese, tanba ne’e maka Indonesia foti pozisaun hodi la autoriza ita nia trnasporte asesu ba Antanbua-Kupaung,” esplika Inacio Moreira hodi hatan jornalista iha nia servisu fatin.

“Tnba saida mak Indonesia nia kareta ne’e bele tama mai TL no TL nian la bele tama ba Indonesia, ita nia rain, mais ita nian labele tama ba sira nian, hau koalia termenologia ida komplikadu, tanba dala ruma parte ita nian la jelih, ita labele hanoin katak buat hot-hotu ne’e fasil, buat ida inportante liu ba ita maka persija ita tenke iha matenek oinsa ita halo negosiasaun atu halo negosiasaun ne’e mak Ministeriu Negosio Estranjeiro,” Inacio aprofunda hikas.

Eis membru Parlamentu Nasional husi Bankada FRETILIN ne’e dehan tenik, Ministeriu Negosio Estranjeiros husi parte rua, Timor-Leste no Indonesia koalia hamutuk hodi nune’e bele hetan solusaun, Ministeriu Obras Publiku Transporte no Telecomunicações ne’e atu implementa deit, mais normalmente husi sira nian ne’e iha interese negosio ninian.

“Ida ne’e maka dala ruma ema hanesan matenek liu ita hodi sira halo buat ne’e, lolos ne’e ita mos tenke halo. Tanba saida mak ita la bele no Indonesia bele, ida ne’e mak sai kestaun, maibe ne’e interese politiku, hau hakarak aproveita mos oportunidade ida ne’e atu hateten para depois instituisaun relevante hanesan MNEK TL ho Indonesia atu tur hamutuk halo akordu ida kona ba serkulasaun transporte sira ne’e,” hateten Inacio Moreira.

Inacio mos konsidera katak, ne’e lakuna ida ne’e oras ne’e dadauk Timor oan infrenta entermus relasaun diak ho Indonesia, maibe Governu TL tenke haree oinsa kareta TTL bele lori sasan ba mai.

“Parte balun ita seidauk bele koalia, tanba kareta sira ne’e se karik atu tula sasan ba Indonesia tula sasan saida, ida ne’e mos razaun ida, sira Indonesia mai tanba ita mak persiza hodu tula nasan nesesidades bazikas ho nesesidades konstrusaun nian, inklui nesesidades seluk tan,” hateten Inacio Moreira.

Kona ba atu transporta ba iha Oecusse, Inacio hatutan, konserteza tenke liu husi area Indonesia nian, kuandu iha problema entaun ne’e asuntu espesifiku ne’ebe presija koalia klean ho autoridade Indonesia ninian hodi oinsa transporte TLS bele liu.

Tenki Iha Kooperasaun

Husi sorin seluk, deputadu iha Parlamentu Nasional Agustinho Lay hateten, problema konaba kareta sira ne’ebé mak tama sai iha fronteira ne’e tenki iha kooperasaun di’ak Governu liu-liu Ministériu Negosio Estrageiros Timor Leste (TL) ho Indonesia atu bele regula kestaun ida ne’e.

Deputadu Bankada CNRT ne’e hatutan katak, la’os ba kareta deit mas inklui mós ema, tama sai livre iha fronteira tuir dalan terik (jalan tikus, red).

“Hakarak ka lakohi ita nia fronteira terrestres ida besik liu maka ita ba Atambua ona, la’os ita nia fronteira terrestres besik laiha, ita nia komunidade sira Atambua ne’e mos ema Timor la’os fali ema seluk, relasaun familia relasaun historia ne’e kala ita hotu hatene, tenik deputadu Agustinho.

Nia afirma katak, pelo menus nasaun rua ne’e kopera hamutuk ba para parte vizinho rua ne’e tenki la’o ba mai vizita ba mai, maibé tenki tuir lei ne’ebe mak iha, agora se sira nian bele tama mai oinsa ita nian labele ba. Ne’ebe kestaun ida ne’e foti kleur ona, hein disizaun husi Governu liu-liu hanesan Ministériu Negosio Estrangeirus halo koperasaun ho Indonezia sira.

Nia esplika liu tan katak, MNE tenki halo kopersaun ida ho Indonesia, nia rona informasaun dehan kareta tama ne’e ho toneladas ne’ebe bo’ot, enkuantu sira nia dalan ne’e bele uza ba ki’ik, ne’e nia haree ida ne’e la’os razaun ida, iha buat ruma sira taka mai públiku tanba ne’e servisu MNE tenki haree ba kestaun ida ne’e.

Hatan konaba iha viza gantung ne’e, Deputadu Agustinho Lay realsa liu tan katak, visa gantung ne’e fasilita deit, ida maka visa gantung, ida maka board de pas, board de pas ne’e ho ninia kilometru hira, por ezemplu ita sira ne’e to’o deit iha Silawan, sira bele mai to’o deit iha Balibo, se liu fali husi Balibo ne’e buat seluk ida.

“Maibe ida ne’e hau ladun hatene, maibe ita nia sidadaun sira ne’ebe maka atu ba vizita sira nia familia iha Atambua urgenti sira halo deit, viza gantung ne’e fo ba ita nia sidadaun, ema ne’ebe maka hakarak ba vizita sira nia familia iha Atambua ho nia durasaun tempu loron tolu, Mas tuir ha’u nia haree ne’e, ita nia plat Timor Leste mos iha ne’eba barak lahalimar, ne’ebé ita atu dehan fali, sira nian deit maka bele tama mai ita, tanba buat ne’e kesepakatan entre imigrasaun rua ne’ebe maka iha fronteira, ita nian ho sira nian,”katak nia.

Deputadu Domingos Carvalho de Araujo husi Bankada CNRT hatete katak, antes atu tama ba iha ne’eba dalaruma kontaktu ba ita nia seguransa sira iha ne’eba, imi hein para ajuda lai tanba atu tau gantung viza para ba Oecusse, e sira hein iha ne’eba   kada kareita ida fo 20 dolar, ou kada ema ida fo 20 dolar.

“Mais ami fo pasaporte diplomatiku, ami la fo buat ida so ba iha ne’eba karimbu ne’e pasaporte ba iha ne’eba para tau karimbu deit, tuir obserbsaun ne’e, parte rua ne’e iha hotu, movimentu husi DH nian mai ita nian mos iha, I ita nian tama fali iha ne’eba mos iha,”nia dehan.

Ne’ebe atu hatete fali dehan sosira nian maka sirkula fali iha ne’e makas, maibe ita nian laiha, ne’e tuir nia hanoin ne’e nia hanoin ladun los karik, tanba tuir nia obserbasaun nia kareta halai iha ne’eba bar barak teb tebes.

“Sim diskriminasaun ne’e ita hare katak ema ida koalia ne’e maka parese halo diskriminasaun, mais ita hare realidade ne’e iha parte rua halo movimentu hotu, ita mos tama ba, sira mos mai, atu to’o iha kupang ne’eba hau nia mandate ne’e hau seidauk to’o iha ne’eba, maibe, Atambua, Kefa, Betun ne’e hau tama sai hotu,”esplika nia.

Nia rasik sei lao nafatin ho viza gantung, parese la sala keta ba sira nia kareta matrikula 88 nian karik nia lahatene, mais durante ne’e kona ba fali dehan ba ida laiha ne’e, nia seidauk hatene, tanba nia ba iha ne’eba uza viza gantung, ne’ebe nia hatene katak viza gantung iha fronteira ne’e sei validu nafatin.

“Tuir hau nia hare ne’e, hau sempre ba mai, dalaruma hau ba Oecusse ba mai, I depois hau ba iha ne’eba mos dalaruma ba iha ne’eba mos tau viza gantun deit, I depois lansung tama, tanba dalaruma ba demora iha Atambua bele liu to’o iha Kefa, Betun sira ne’e,” esplika nia .mia/eni

Jornal Nacional