Bolseirus Failla, Sala Sé Nian?

Ida ne’e ha’u labele to’o ba konkluzaun ida tanba iha inísiu prosesu ne’e ha’u seidauk tama hanesan membru Governu, no iha Edukasaun ne’e ha’u labele halo konkluzaun ida.

Prosesu halo selesaun ba bolseiru timoroan sira hodi ba halo estudu iha estranjeiru failla. Prosesu ne’e failla tanba oras ne’e daudaun estudantes hamutuk 117 fila hikas fali mai Timor-Leste tanba la tuir prosesu aprendisajem.

Minístru Edukasaun (ME), António da Conceicão afirma katak, nia rasik assina ona kanselamentu ba bolseirus sira ne’ebé la susesu. Maske nia la sura iha numériku ema ne’ebé nia kansela, tuir nia, polítika ne’ebé ita opta maka sé estudante ida la konsege aproveita no nia rezultadu akadémiku la di’ak tuir kontratu ne’ebé maka iha nia tenki fila-fali mai Timor-Leste.

 “Ida ne’eduni maka agora daudaun halo materializa hela, ne’ebé balun fila hosi Brazil, no mós hosi Portugal mai tanba sira nia aproveitamentu ne’ebé maka la to’o,” dehan Antónia iha Sentru Konvensaun Díli, Sesta (01/07/2016).

Nia dehan, aproveitamentu ne’ebé iha fila fali ba estudante ne’ebé hakarak utiliza tempu ne’e ho diak, no tenki adapta mós ba ensinu kultura aprendisajém rai ne’ebé sira estuda ba. Tuir nia, labele lori ita nia esperiensia ne’ebé maka baruk ten lee, no seluk tan tanba ne’e sei la konsege atu bele konkore ho métodu ensinu iha estranjeiru ninian.

Karik failla iha prosesu selesaun ba bolseirus? Minístru ne’e hateten katak, “Ida ne’e ha’u labele to’o ba konkluzaun ida ne’e, tanba iha inísiu prosesu ne’e ha’u seidauk tama hanesan membru Governu, no iha Edukasaun ne’e ha’u labele halo konkluzaun ida.”

Haree ba problema ne’e, mosu preukupasaun hosi sosiedade sivil balun, Sekretáriu Nasional Timor-Leste Coalition for Education (TLCE), José de Jesus hatete, nu’udar sosiedade sivil preukupa bainhira faillansus sira ne’ebé maka bolseiru sira infrenta iha rai liur, liu-liu bolseirus sira ne’ebé suporta hosi Governu.

Tuir nia, problema ne’ebé estudantes sira hasoru ne’e hanesan faillansus boot ne’ebé Ministériu Edukasaun rasik infrenta, tanba tuir nia, lo-los ne’e prepara uluk ninia mekanizmu no prosedur tomaka kona-ba oinsá maka bolseirus sira bainhira ba estuda iha ema nia rai tenki adopta mós lei ka sistema Edukasional ne’ebé rai refere iha.

“Ita labele kada tinan tau osan ba bolsa estudu, maibé ita la iha planu ida ke di’ak. Liu-liu parseiru entre Governu ho Governu ne’ebé Ministériu Edukasaun tenki asegura katak, parseiru ne’e tenki bazeia ba nasaun ida-idak nia lei, signifika bolseirus sira ne’e tenki asegura sira nia futuru, no seguransa atu nune’e labele hetan faillansu,” dehan José iha nia servisu fatin Cai-Coli, Díli, foin lalais ne’e.

Nia afirma katak, bainhira mosu faillansus sira hanesan ne’e, ita nia Governu, no nasaun maka lakon tanba ita investe ona osan lubuk ida ba bolseirus sira depois hetan faillansus, no sira rasik labele remata sira nia estudu.

Iha biban ne’e, nu’udar sosiedade sivil nia rekomenda ba Ministériu Edukasaun atu diminui ou reduz númeru ba bolsa estudu ne’ebé kada tinan haruka ba estuda iha rai liur hodi foka oituan ba sistema edukasaun iha rai laran, tanba la’os haruka ba rai liur de’it depois ninia risku ne’e boot no mal aproveita.

“Nusa maka ita la foku de’it iha ita nia rai laran hodi hadi’a sistema edukasaun, hadi’a fasilidades eskola nian, rekursu umanu professores sira, liu-liu eskola públiku sira ne’ebé maka lokaliza iha nível munisípiu sira tanba kondisaun ne’ebé maka la favoravel teb-tebes,” nia afirma.

Nia rekomenda mós katak, sé Ministériu Edukasaun haruka bolseiru sira ne’e ba estuda iha nasaun seluk, di’ak liu fó prioriedade liu ba Professores sira atu nune’e esperiensia, no abilidade ne’ebé sira aprende iha rai liur mai aplika iha Timor-Leste, no liu-liu atu hanorin fali estudantes sira, ne’e ninia sustentabilidade di’ak ba futuru nasaun nian.

Sira mós observa katak, kritériu ne’ebé fó sai hosi Ministériu Edukasaun di’ak, liu-liu ba prosesu rekrutamentu, no sira seluk tan, maibé faillansu ne’ebé iha maka preparasaun Ministériu Edukasaun ninia atu halo kontrolu iha rai liur maka ladun máximu.

Entretantu, Deputadu Komisaun F Parlamentu Nasionál trata asuntu Edukasaun, saúde no deportu, Eládio Faculto hateten selesaun ba bolseiru kuandu falla maka nia implikasaun to’o agora ne’e.

“Selesaun ida sira (Bolseiru) ba ne’e mós ladun efetivu maka hodi orienta estudante sir aba eskola ne’e la aproveita buat ida. Ladun iha akompañamentu ida di’ak ba estudante sira,” Faculto esplika.

Nia salienta bolseiru sira ne’ebé mal aproveitamentu ne’e kategoria ba tipu familiarizmu, favoritu sira ne’ebé maka tuir selesaun laiha rigorozu hodi la fó oportunidade ba ema seluk ne’ebé matenek tebes.

Tuir lolos ita nia adidu sira tenke akompaña estudante sira nia valores, estabelese rede ida para fulan-fulan bolseiru sira tenke hatama dadus ba eduksaun sir aba adidu sira nun e’e bele halo akonsellamentu no fó motivasaun ba bolseiru sira ne’e bele estudan maka’as liutan.

Faculto sente triste tanba númeru bolseiru ne’ebé mal aproveitamentu iha tinan ida boot tebes. Bolseiru sira la aproveita didi’ak saída maka estadu fó ba sira nune’e tenke fila mai Timor-Leste.

Paralamentu iha hanoin ona para oinsa molok estudante sira ne’e ba kontinua estudu iha estranjeiru tenke tuir uluk formasaun intensive iha Ministériu Edukasaun durante fulan neen (6) ou tinan ida (1).

Eladio dehan estadu gasta osaun lakon le’et de’it. Estudante sira mós gasta tempu, gasta enerjia maibé nia rezultadu maka tenke fila iha dalan klaran, tanba ne’e ba futuru presiza hare didi’ak estudante sira ne’e molok haruka ba rai liur.

Iha parte seluk, Deputadu Bankada Frente Mundansa (FM), Jorge da Conceição Teme hateten bolseiru hamutuk 117 fila tanba kestaun dominiu língua bolseiru sira nian no mós selesaun ne’ebé maka Ministériu Edukasaun halo ladun rigoroju.

“Ita to’o iha ne’eba ne’e,ita tama iha ambiénte ka dinámiku ne’e diferente ona, ezemplu balun ba Austrália, Amérika Filipina, ne’e kualidade akadémika ne’e diferente, entermus ninia restrisaun (ketetatan) akadémiku iha nivél ne’e diferente,” Teme dehan iha Parlamentu Nasionál, Kuarta (29/06/2016).

Teme esplika, ita atu halo selesaun ba estudante sira ne’ebé maka atu ba estudu iha nasaun sira ne’ebé nivél akadémiku  ás, tenki ho rigoroju. Nia dehan problema ne’e mosu tanba sistema selesaun ne’ebé ladun rigoroju no mós falta konsellu ba ita nia estudante sira maka ladun, tan ne’e presiza adidu edukasaun kada país tenki serbisu maka’as para hatene progresu estudante sira nian iha kada universidade.

Nia dehan, bolseiru ho númeru ne’ebé maka boot hanesan ne’e, ita gasta osan saugate de’it, tanba sistema selesaun la bazeia ba domíniu da língua, tanba domíniu da língua ne’e maka bele ajuda ita bele kompriende materia. Deputadu ne’e senti triste tanba bolseiru hamutuk 117 ne’e estadu gasta ho osan ne’ebé boot maibé sira fila sem diploma.

Entretantu, Minístru dos Negósius Estajeiru no Koperasaun (MNEK), Hernanio Coelho hatete bolseiru sira ne’ebé mal aproveitamentu ne’e normal tanba dalaruma foin ba ema nia ambiénte foun nune’e lakon vontade atu aprende.

“Sala ne’e sé nian. Sala ne’e hosi individual sira rasik, uluk iha Indonézia nia tempu buka bolsu estudu susar atu hetan maibé ohin loron beasiswa mai Timor ne’e ema hotu fó hanesan China, Japaun, Koreia, Portugal, Brasil, USA, Australia, Novazelandia, sé ita la konsege aproveita ho di’ik, ita maka menghambur-hamburkan kesempatan,” Hernanio esplika.

Nia hatutan timoroan sira mesak matenek de’it, agora balun la konsege aproveita ho didi’ak maka ita presiza hadi’a di’ak liutan disiplina no esforsu bolseiru sira nian.

Tinan ida ne’e bolseiru 117 maka lakonsege aproveita ho didi’ak, tuir Hernanio, ne’e hanesan reflesaun ida ba Ministériu Edukasaun atu bele hare fila-fali frakeza saída maka rezulta bolseiru sira ne’e la aproveita estudu ho didi’ak.

Nia dehan bolseiru hirak ne’e estraga orsamentu estadu, taka dalan ba estudante seluk ne’ebé iha kapasidade di’ak, nune’e bele estraga future rekursu umanu iha longu prazu ne’ebé sei fó impaktu ba povu no nasaun tomaka.

Reprezentante hosi parte Akadémika Univarsidade Nacional Timor Lorosa’e (UNTL), Fakuldade Siénsias Sosiais, Departamentu Polítika Públika, Inocencio Xavier hatete, akontese mal aproveitamentu hosi bolseiru sira ne’e signifika, Governu seidauk iha planu hodi kontrola, no parte ida mós hatudu katak, kandidatu sira ne’ebé hetan bolsa estudu maibé la’os liu hosi dalan ne’ebé justu.

“Primeiru, kandidatu sira ne’ebé liu bolsa ne’e iha indikasaun familiarizmu, tanba ne’e maka ema ne’ebé hakarak ba tuir bolsa de estudu ne’e la liu, no ema ne’ebé hakarak ba pasiar ne’e maka liu fali. Segundu, individu ne’ebé simu konfiansa hosi estadu nu’udar bolseiru ne’e iha kapasidade maibé sira rasik maka la uza didi’ak tempu,” Inocencio esplika.

Tuir Inocencio katak, deportasaun akontese ne’e hatudu katak, buat ruma la justu iha prosesu rekrutamentu ba bolseiru sira, tanba ne’e maka ikus mai afeita ba sira tenki deporta mai Timor. Nia mós dehan tan katak, hare ba mal aproveitamentu ne’ebé bolseiru sira halo ne’e hatudu katak, viola konfiansa estadu, no bele fó impaktu mós ba konfiansa hosi doadores sira ne’ebé maka iha interese atu fó tulun ba timoroan sira liu hosi bolsa estudu nian.

Nia mós husu ba Governu liu hosi Ministeriu Edukasaun atu haree didi’ak situasaun nune’e, tanba ema barak maka hakarak estuda, maibé la hetan posibilidade refere hodi kontinua sira nia eskola. “Rekrutamentu se bele to’o mós iha munisípius seluk, para ema iha ne’ebá bele hetan posibilidade, tanba sira iha ne’ebá mós iha kapasidade, no balun matenek liu, soké oprtunidade no informasaun ba sira maka minus entaun ikus mai sira labele konpete,” hatutan Inocencio.

Parte seluk, nia dehan, ema susar no mukit barak maka hakarak hetan bolsa estudu hodi kontinua estuda ba nafatin, maibé maluk balun hetan tiha bolsa fila la aproveita ho di’ak, ne’eduni nusa la fó ba ema hirak be presija liu.

“Ha’u la hatene deportasaun ne’e hosi ema nia Governu maka haruka fila ka, hosi ita nia Governu maka haruka fila. Sé ita nian maka haruka fila, perguntas maka ne’e, to’o iha ne’ebé ita nia minístru ho diretores sira halo serbisu ba rekrutamentu ne’e ho seriedade, no onestidade atu halo duni rekrutamentu hodi simu kandidatu sira ba iha ne’eba,” Nia tenik.

Tuir nia, se estadu Timor mesak maka haruka bolseiru sira fila, ne’e la’os meius ida atu bele eduka joven timoroan sira, maibé ne’e signifika kapasidade kontrolu maka fraku no Governu tauk simu responsabilidade, entaun tenki uza dalan korta hodi deporta bolseiru sira, maibé  se iha konkordansia hosi parte rua ne’e signifika ita nia rekrutamentu ba bolseiru sira durante ne’e liu duni hosi dalan seriedade no onestidade.

Nia reforsa dalan ne’ebé di’ak maka, Governu Timor-Leste tenki tau osan ka prepara rekursu umanu atu halo kontrolu ba timoroan sira ne’ebé oras ne’e dau-daun estuda iha ema nia rain. (Ekipa Matadalan)

Matadalan