TL AMBISAUN TAMA ASEAN BELE FO AMEASA BA POVU

Sosiedade sivil  husu ba Governu Timor  Leste (TL)  labele  ambisiozu no tama urjentemente ba Association of South East Asia Nations (ASEAN), tamba Timor Leste seidauk  preparadu  didiak  iha  area  infraestrutura  no  ekonomia,  nune’e  iha  futuru  sei  fó  ameasa  ba  povu  Timor  Leste.

“Ba ami sosiedade sivil nia  pontu de vista, laos urjente Timor Leste adere  lalais ba ASEAN, tamba ASEAN nia prinsipiu  ne’e  ho  pilar  3  husi  objetivu  ne’e  fó  ameasa  ba  povu  Timor  Leste, ASEAN  seidauk  mai  de’it  traballadores  imigrantes  ne’e  domina  tiha  ona Timor  hanesan  Indonesia  ho  China  no  nasaun  sira  seluk hodi fa’an sasan  hirak  ne’ebe  mak   negosiantes  Timor  oan  mós  bele  fa’an,’’dehan reprezentativu  programa  officer  in  east  Timor  Asia  Justice  and  Right’s  (AJAR), Inocencio  de  Jesus  Xavier  ba  JN-Diário  iha  nia  servisu  fatin  Farol,  Sesta  (23/9).

Nia informa, satan Timor Leste tama nudar  komunidade, kultura, ekonomia  ida  ne’e  ema  sei  mai  de’it, tamba  Timor  labele  halo  novu  intereferensia  ba  sira,  nune’e  bele  fó  ameasa  bo’ot  ba  Timor  Leste  nia  soberania,  liu  liu  ekonomia.

Nia hatutan Timor  Leste  seidauk  prepara  diak,  liu  liu  restaurante, hotel, warung  kikuan  sei  la  folin, tamba  Timor  nia  kapasidade  iha  atendementu  seidauk  diak, kualidade  abilidade  ‘ketrampilan’ ladun  diak,  nune’e  ema  sei  hili  China  no  Indonesia  do  que  Timor  oan  no  orsamentu  hirak  ne’e  sei  investe  hotu  ba  rai  liur.

Aliende  kona  bá  kultura  mós  sei  sai  ameasadu  no  idantidade  mós  sei  lakon, tamba  ne’e  mak  Timor  Leste  tenki  haree  didiak  antes  Timor  atu  sadere  ba  ASEAN.

“Ami  haree, kestaun  direitus  humanus  importante  mós, tamba  sé  ita  tama  ASEAN  kestaun  direitus  humanus  ne’e  oinsa, tamba  ita  iha  problema  ho  Indonesia  ninia  situasaun  pasadu,  sé  ita  tama situasaun  violasaun  direitus  humanus  ba ne’ebe, tamba  ne’e  ami  husu  ba  Governu  liu  husi  Ministru  ho  nia  vise  negosiu  estranjeirus  halo  tan  servisu  lai, laos  urjente  lori Timor  Leste  atu  tama  lalais  ba  ASEAN,’’nia  hatete.

Nia dehan  Timor  Leste  sei  iha  problema  infrastrutura, ekonomia no emprezariu  sira  agora  sei  hakdasak  hela, kaer  projetu  mós  deve  tun  no  deve  sa’e  hela,  menus  capital, rekursus  humanus, tanba ne’e barak  liu  sei  uza   engenheiru  estranjeirus  nian.

Tuir nia, nasaun  sira  ne’ebe  mak  involve  iha  membru  ASEAN  ne’e  mak  agora  nia  embaxada  iha  Timor  nune’e  diak  liu  Timor  Leste  hadia  nia  politika  bilateral  ho  multilateral  no  implementa  desentralizasaun  hodi  sai  sasukat  ida  nune’e  to’o  ikus  mak  Timor  bele  tama  ba  ASEAN.

Iha  parte  seluk,  diretur   Organizasaun  Naun  Govermentais La’o  Hamutuk  Juvinal  Dias sekunda, Timor  Leste  atu  sai  membru  ASEAN  ou  lae  ne’e  laos  kestaun  bo’ot  ida  ba  povu  Timor, maibe  povu  Timor  nia  preukupasaun  mak  ninia  produtividade  ekonomiku  iha  rai  laran.

Nia dehan, sai  membru  ASEAN  agora, maibe  ekonomikamente  la  preparadu  ne’e  laiha  valor  ba  Timor, tamba  ne’e  Estadu  tenki  hanoin  laos  hakarak  sai  membru  ASEAN  mak  sai  tarjetu, maibe  hanoin  halo  povu  Timor  ne’e   hetan  benefisiu  husi  politika  Estadu.

Tuir  nia, importante  mak  povu  tenki  moris  ho  be’e  mós, tenki  iha  kampu  de  traballu  ho  industria  ki’ik  balun  ne’ebe  uza  materia  prima  husi  povu, ajuda  povu  nia  asesu  ba edukasaun  no  hadia  kualidade  edukasaun  no saude, halo  povu  hakmatek  inkluindu  halo  povu  nia  futuru  sai  diak  liu no  Estadu  iha  obrigasaun  atu  kontrola  orsamentu  Estadu  tinan  tinan.

Nia haktuir, kona ba  atu  sai  membru  ASEAN, haree  ba  tempu  de’it  sé  nasaun  sira  la  konkorda  lalika  preukupa , tamba  nasaun  ne’e  laos  ejiji  atu  ba  membru  ASEAN, maibe  atu  servi  povu  Timor  Leste  ne’e.

Nia esplika, desvantajen  Timor  tama  ASEAN  iha  kauza  ida  katak, nasaun  sira  ne’ebe  mak  sai  membru  tenki  adopta  merkadu  livre, maibe dala  barak  hafraku  Governu  no Estadu  rasik  atu  proteze  nia  produsaun  rai  laran.

Aliende  ne’e, Estadu  lakon  osan, tamba  iha  insensaun  ba  produtu  impor  sira  seluk  liu  liu  ne’ebe  mai  nasaun  ASEAN,  nune’e  ho  situasaun  hirak  ne’e  setor  privadu  sira  dala  barak  bele  hetan  profit, maibe  povu  lakon  ne’ebe  Estadu  tenki  hanoin.

Nia dehan tan iha nia vantagen rasik ba Timor Leste katak, bele haforsa dezenvolvimentu ekonomia Timor Leste, maibe ne’e mos se Timor  hatene  dezenvolve  nia  an, se lahatene  Timor  Leste  mak  sei  sai  merkadu  ba sira.Tos

Jornal Nacional