quinta-feira, 15 de outubro de 2020

Defensor Direitus Umanus Nakfilak ba Violasaun Direitus Umanus

Artigo Ida Refere Liu Ba Hadau Poder Prezidente Parlamentu Nacional Foun Maio 2020 Liubá

Husi:  Moisés Vicente | Timor Post | opiniaun

Introdusaun

Durante tinan barak nia laran, Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) luta ba ukun rasik to'o restaurasaun Independénsia iha loron 20 de Maio de 2002nia alvu prinsipal maka povu livre, Estadu RDTL hamriik, respeitu Lei no moris diak ba povu. Asembleia Konstituente eleitu iha tinan 2001 liuba hodi aprova Konstituisaun RDTL nu'udar matadalan ba Estadu Repúblika Demokrátika Timor-Leste. Parlamentu Nacional nu'udar Orgaun Legisladora ne'ebé ho nia kompetência exclusivu atu halo lei, kondus politika no halo fiskalizasaun. Membru Parlamentu Nasional mai husi partidu politiku sira ne'ebé hetan votus liu bareira votus eleisaun Parlamentar nian. Nu'udar segundu orgaun suberanu Parlamentu Nacional sai aat liu ne'ebé pratika Deputadu / a reprezenta partidu sira. Dala barak ona povu deskontenta ho aktu polítika sira ne'ebé Deputado / a sira kondus, halo lei legaliza dada osan estadu ba sira nia bolsu 'Pensaun Vitalisa' maske sira konsiente katak ne'e hanesan traisaun hasoru nia povu, maibé sira la sente-an katak aktu ne'e hanesan mo'e ida. Parlamentu Nacional goza direitu regalia oi-oin, kareta gratis, komputadór, komunikasaun, tratamentu saúde, agora halo tan uma ba sira nia-an. Maibé rezultadu saida maka Parlamentu Nacional halo ba povu, laiha, zero! han osan saugate deit !.

Rezultadu husi servisu Parlamentu Nacional nia maka sai portavos, sai repórter, joga malu, asalta poder no hadau meja, ne'e sai hanesan lolos labarik zaman agora sira halimar Tik - Tok . Ne'e maka dehan uau duni! Exemplo wow husi Parlamentu Nacional nia maka hodi la respeitu lei, halo ekplorasaun ba povu nia sakrifisiu, não buka hakarak sa'e lalais ba tuur sa'e ba iha tutun. Maibé tamba poder lanu sira, sira taka matan no taka tilun hodi sobu. Rezultadu husi halo rahun meja Parlamentu Nacional, hadau poder, no troka meja foun Parlamentu Nacional maka mosu Governo aitongka tuir politiku sira nia liafuan Governo defaktu no Parlamentu Nacional defaktu. Tamba sa mak bolu defaktu?

Perguntas bo'ot ba ita hotu mak ne'e tamba sa to'o agora atual (PPN-Prezidente Parlamentu Nacional) la halo toma posse? Ida ne'e ita nia atual Prezidente Parlamentu Nacional, Dr. Aniceto Guterres maka bele esplika. Maibé aktu sira husi Parlamentu Nacional nia durante ne'e halo deit Estadu RDTL ne'e sai fraku, bei-beik sei rai hela deit lisaun a'at ba povu Timor-Leste. Ita ko'alia kona-bá direitus humanus, ko'alia kona-ba hahalok a'at ka atrosidades ne'ebé kontinua mosu iha mundu tomak. Timor-Leste labele emita halo sira ne'ebé la lei, kontra valores sira kona-bá direitus umanus ne'e uluk asuwain FALINTIL sira defende, joven resistensia sira, no mós aktivista diretus umanus sira defende. Parlamentu Nacional tenke hamosu polítika ne'ebé dignu hodi defende dignidade Estadu RDTL nia.

Perguntas bo'ot ba sidadaun Timor-oan hotu, tamba sa to'o agora atual (PPN-Prezidente Parlamentu Nacional) la halo toma posse ?. Sera queida ne'e la'o tuir dalan legál ka ilegál? Ida ne'e Ita nia atual Prezidente Parlamentu Nacional, Dr. Aniceto Guterres maka bele esplika ba publiku em jeral ka ba povu doben Timor-Leste. Nasaun Repúblika Demokratika Timor-Leste nudar nasaun foun liu ida iha mundu no maski sai hanesan modelu ba demokrasia iha Rejiaun Sudeste Aziátiku, nasaun nia kapasidade institusionál sei fraku. Ita ko'alia kona-bá direitus humanus, ko'alia kona-ba hahalok a'at ka atrosidades ne'ebé hala'o no kontinua mosu iha mundu tomak. Babain monu iha loron 10 Dezembru nudar loron ida atu refleta kona-bá deklarasoens ne'ebe fó brani atu hetan direitus, respeitu no dignity atu nudar bele sai hanesan liu tan ba ema hotu. Deklarasaun Univsersal Direitus Umanus deklara nudar “padrao hanesan atu hetan husi ema no nasaun hotu”. Maibe praticamente iha nasaun Timor-Leste ses ona, valores sira ne'e ne'ebe Timor-Lesta adopta hela. Atual Prezidente Parlamentu Nacional uluk defende makas ba direitus umanus ba povu Timor-Leste nian no agora kontra fali no nakfila ba violasaun direitus umanus ?.

Funu ba poder polítiku seidauk iha nia rohan, politiku nain sira kala neon mate ona, tamba sira hatene maka sa'e ba leten no tauk hakruuk ba kotuk entaun susar sira bele hare hetan terus ne'ebe dadaun ne'e povu hasoru. Laiha hahan, merkadu la dun diak, tamba Corona COVID-19, maibé sukit malu, hadau kadeira, povu priveileisu maka sai objetivu prinsipal ba ukun nain sira. Agora povu presiza dezenvolvimentu, oan sira presiza eskola, tratementu ba moras sira, não produsaun ba agrikula, ne'e presiza hetan tulun husu Estadu RDTL, maka tenke iha Orsamentu Jeral Estadu nia. Parlamentu Nacional debate dadaun ona, serake aprezentasaun fila-fali OJE 2020 legál? Agora Prezidente Parlamentu Nacional rasik seidauk hetan simu pose husi Prezidente Repúblika (PR). Ida ne'e publiku kontinua duvida no tuir lolos lao tuir dalan Konstituisaun RDTL nian. Katak Prezidente Parlamentu Nacional foun presiza simu pose husi Prezidente Repúblika (PR). Tuir partidu CNRT kompozisaun Parlamentu Nacional foun ne'e ilegál, tamba la tuir rejimentu Parlamentu Nacional, nune'e mos Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) seidauk dezolve.

Iha lidun seluk, Sosiedade Sivil husi Luta Hamutuk, Sr. José da Costa hateten Prezidente Repúblika (PR), Dr. Francisco Guterres 'Lu-Olo' atu fó pose ba Prezidente Parlamentu Nasional (PPN), Dr. Aniceto Guterres, ne'ebé hala'o ona knar durante fulan hirak nia laran. No VIII Governo Konstitusional ne'ebé lidera husi Primeiru Ministru (PM), Taur Matan Ruak (TMR) prepara Orsamentu Jeral Estadu (OJE) atu lori ba Parlamentu Nacional. Maibé kestaun maka, Prezidente Repúblika seidauk fó pose ba Prezidente Parlamentu Nacional atu lidera plenaria debate Orsamentu Jeral Estadu. Karik Prezidente Repúblika la fó tomada maka públicaiku nafatin konsidera Prezidente Parlamentu Nacional sei ilegál, mascarar Prezidente Parlamentu Nacional ne'e hala'o ona ninia servisu durante fulan hirak nia laran. To'o agora publiku sei duvidas hela ho ezistensia Prezidente Parlamentu Nacional foun, tanba seidauk simu pose husi Prezidente Repúblika. Iha parte seluk, Sr. Fernando Maia hanesan Xefe Suku dehan PPN fundou tenke hetan pose husi Prezidente Repúblika, antes hala'o ninia mandatu. Prezidente Parlamentu Nacional ne'e halo ona servisu lubuk ida, seidauk simu pose. Ita hare VIII Governu Konstitusional prepara hela Orsamentu Jeral Estadu 2021 nia atu lori ba halo diskusaun iha Parlamentu Nacional, osan sei aprova husi Parlamentu maka lori ba Repúblika.(Fontes: Jornál SUARA TIMOR LOROSAE, 1 Outubru 2020).

Istória Hari'i Orgaun Soberania Parlamentu Nacional iha Timor-Leste

Liu tiha tinan barak ho luta todan sem resistência maka'as hasoru invasor, Timor-Leste konsegue hetan hikas fali ninia Independência iha 20 Maio 2002. República Democrática de Timor-Leste sai hanesan Estado Soberano foun dahuluk iha III Milénio, ho hun iha hakarak povu tomak nian no respeitu ba dignidade ema nian. Parlamentu Nacional, ne'ebé eleito liuhusi votu universal, livre, direto, ho valor hanesan, secreto no pessoal, nu'udar órgão soberania RDTL nian ne'ebé reprezenta cidadão timoroan hotu-hotu no iha kbiit hodi halo ligislação, halao fiscalização no hola decisão polítika. (Tuir Artigo 92 Constituisaun da RDTL haruka). Primeira legislatura dahuluk eleito iha tinan 2001 atuou Assembleia Constituinte, hodi halo Constituição Timor-Leste nian. Ho entrada em vigor Constituição da RDTL nian, iha loron 20 de Maio de 2002, Assembleia Constituinte transforma nia-an ba Primeiro Parlamento Nacional iha Nação Timor-Leste, tuir artigo 176 Constituição da RDTL haruka. Ninia Deputadu / a dahuluk nain-88 fahe ba Bancada Parlamentar 13, ne'ebe hatudu exemplo diak multipartidarismo nian. Importante atuante katak, entre Parlamentar sira ne'ebe eleitor, nain 23 feto, ne'e katak mais ou menos 30%, ne'ebe tama entre táxons sira ne'ebe aas liu iha mundu, não hatudu importansia ne'ebe timoroan fó ba feto. Depois lei hatuur cota minima ba candidato feto, ne'ebé agora dadaun exige katak tem que iha entre Parlamentar sira ne'ebe eleitor, nain 23 feto, ne'e katak mais ou menos 30%, ne'ebe tama entre taxa sira ne'ebe aas liu iha mundu, no hatudu importansia ne'ebe timoroan fó ba feto. Depois lei hatuur cota minima ba candidato feto, ne'ebé agora dadaun exige katak tem que iha entre Parlamentar sira ne'ebe eleitor, nain 23 feto, ne'e katak mais ou menos 30%, ne'ebe tama entre taxa sira ne'ebe aas liu iha mundu, no hatudu importansia ne'ebe timoroan fó ba feto. Depois lei hatuur cota minima ba candidato feto, ne'ebé agora dadaun exige katak tem que ihamenos feto ida iha kada kandidatu nain-tolu. Iha legislatura atual iha feto nain-26 entre total Deputadu nain-65.

Parlamentu Nacional nu'udar autoridade legislativa prinsipal em Timor-Leste. Nia iha Competência exclusivu atu halo knaar sira hanesan tuir mai ne'e: halo legislação kona-ba questão básica sira política rai-laran no rai-liur nian, direito kona-ba, liberdade sem garantia sira, política da defeza no segurança, política fiscal, halo apreciação ba programa Governo nia, aprova Orçamento Geral no Convenção Internacional Sira. Bele mós fó permitido ba Governo atu legisla kona-bá assunto balu. Parlamentu Nacional hili no fó posse ba Provedor de Direitos Humanos e Justiça, ne'ebé iha kbiit hodi rona cidadão sira nia kesar hasoru Poder Público sira no kona-bá violação direitos humanos, no encaminha depois queixa sira ne'e tuir dalan ne'ebe iha. Parlamentu Nacional nu'udar instrumentu cidadão nian hodi exerce ninia direitos liu husi demokrasia representativu. No hanesan mós lia-na'in ba vontade povo nian nenhuma instituição permanente atuante kontinua hadiak nafatin Estado de direito democrático.(Fontes: https://www.parlamento.tl/node/340?language=tl , Asesu iha loron, 18 Setembru 2020).  

Baze Legal

Iha parte ida ne'e, hare husi prespetiva husi ba baze legal nian katak aktu ida ne'e Viola duni Konstituisaun Republika Demokratika Timor-Leste, artigu 99 (3) no Lei Rejimentu Parlamentu Nasional Artigu 17 kona-bá Kompetensia Nasional Parlamentu. Konstituisaun Artigu 99 (3) hateten momos katak Parlamentu Nasional Reuni Ordinariamente tuir Konvokasaun Prezidente Parlamentu nian. Tanba ne'e Vise Prezidente Parlamentu Maria Angelina Lopes Sarmento nia aktu sira ne'e viola Konstituisaun da RDTL, LOFAP, Lei Kodigu Penál, no Lei Rejimentu Parlamentu Nasional. Artigu 86 (f),Hakotu Parlamentu Nasionál, iha kazu krize boot institusionál nian ne'ebé labele iha formasaun governu ka aprovasaun Orsamentu Jerál Estadu nian, iha tempu naruk liu loron neen-nulu, wainhira rona tiha ona partidu poliku siraementha-neál'eba Partidu poliku sira-neála no rona Konsellu-Estadu, iha tempu ne'ebé laiha kdasar jurídiku atu hala'o disolusaun. No tuir lolos ne'e, Parlamentu Nasional hein disolusaun husi Prezidente da Republika. Tamba ne'e Prezidente Sesante Prezidente Parlamentu Nacional, Sr. Arão Noe kontinua firme hodi defende Konsituisaun da RDTL tuir Artigu 2, (2) katak Estadu Hakruuk ba Lei-Inan Konstituisaun no Lei-Oan sira.Se nune'e, atual Prezidente Parlamentu Nacional, Dr. Aniceto Guterres ne'e kontinua ilegál la'os legál. Tamba sa maka ilegál, tamba la hetan tomada de pose husi Prezidente da Republika (PR), Dr. Francisco Guterres “Lú-Olo”. Tamba de Jure não é laiha de facto . Kontinua ho Prezidente Parlamentu Nacional ilegál.

Rekomendasaun

Parlamentu Nacional no Governu dala ruma tarde atu responde sidadaun, maski sidadaun hakarak tebes atu partisipa. Hakaerek nain nia sujestaun katak estratéjia dezenvolvimentu foka ba hadi'a Governu nia abilidade ba fornese servisu publiciku sira ne'ebé importante, haforsa instituisaun sub-nasionál sira hodi responde ba sidadaun nia presimenta no sidadaun naliza no sidadaun naliza no governo institucional . Ikus liu, Timor-Leste hanesan Estadu Direitu Demokratiku, mai ita hotu kumpri regras Konstitusionais sira ho rigor, atu nune'e bele garante funsionamentu Estadu ne'e tuir tuir Konstituisaun no lei sira ne'ebé vigora.

* Hakerek Na'in: Alumni Universidade da Paz- (UNPAZ), Faculdade de Direito no Ativista. Artigo ida ne'e larepresenta institusaun ne'ebé hakerek na'in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne'ebé lekar iha artigu ne'e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha e-mail: moisesvicente59@yahoo.com

Sem comentários: