Taur Harii Partidu Tanba Kauza Lei Pensaun Vitalísia

Karik Taur Matan Ruak harii partidu, ne’e mosu hosi kauza barak. Ida maka Lei Pensaun Vitalísia no seluk tan tanba durante ne’e povu barak preukupa, sosiedade sivíl, akadémika inklui prezidente repúblika rasik.

Estratejia polítika entre Dr. José Ramos Horta no Taur Matan Ruak hanesan de’it. Maibé, uza dalan maka ket-ketak. Uluk, sai hanesan Prezidenti Repúblika periodu 2007-2012, Horta uza polítika Tour de Timor hodi manán povu nia simpatia no mós ema internasionál sira. Oras ne’e, Taur Matan Ruak atuál Prezidenti Repúblika mós ho polítika rasik hodi hadulas suku (tour) iha Timor laran tomak ho intensaun atu manán komunidade nia konfiansa. Finalidade hosi tama sai suku ne’e, Taur harii duni partidu ho naran Partidu Libertasaun Popular (PLP) atu konkore eleisaun jerál 2017.

“Uluk Eis Prezidenti Repúblika, Dr. Ramos Horta halo Tour de Timor no agora atuál Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak halo vizita tour iha suku nu’udar estratéjia ida atu manán konfiansa povu entaun povu sira komesa hateten katak di’ak liu Taur ukun nafatin,” Dekana Fakuldade Siénsia Polítika (FSP) Universidade Díli (UNDIL), Cesaltina Angela Freitas ba Matadalan iha nia kna’ar fatin, kampus UNDIL, 16 Novembru 2015.

Hosi pontu devista akadémika, nia dehan, polítikamente TMR atu harii partidu ne’e tanba kestaun interese nasionál ne’ebé barak tebes maka governu sira ne’ebé kaer ukun to’o ohin loron la kumpri atu halo revizaun ba Lei Pensaun Vitalísia, no seluk tan.

“Ha’u hanoin, karik Taur Matan Ruak harii partidu, ne’e mosu hosi kauza barak. Ida maka Lei Pensaun Vitalísia no seluk tan tanba durante ne’e povu barak preukupa, sosiedade sivíl, akadémika inklui prezidente rasik,” Cesaltina informa.

Nia hatutan, Taur Matan Ruak harii partidu ne’e normál. Hanesan sidadaun ida no kualker sidadaun bele harii partidu tanba lei fó dalan.

“Ha’u hanoin buat ida harii partidu ne’e parte ida importante ba promove demokrásia iha Timor-Leste,” nia hatutan.

Iha parte seluk, Diretór ONG Lalenok ba Ema Hotu (LABEH), Christopher Henry Samson informa katak povu barak maka halerik ba Prezidente Repúblika katak ukun na’in sira ne’ebé kaer ukun fó prioridade liu ba sira nia-án, família no partidu polítiku. Tanba ne’e, to’o ohin loron TL ukun-án tinan 13 ona maibé povu ne’ebé ki’ak, ki’ak ba bei-beik, sira ne’ebé riku, riku ba nafatin.

Rona beibeik povu nia halerik, terus no susar durante vizita Prezidente Repúblika, Chrus dehan, TMR deside atu harii partidu hodi responde ba nesesidade povu nian ne’ebé ukun na’in sira la fó importánsia to’o ohin loron.

“Tanba de’it ukun na’in sira ukun de’it ba sira nia-án, ukun sira nia kabun, ukun sira nia família, ukun sira nia kolegas, maka ema ida hare katak seidauk responde ba nesesidade povu ninian, tanba ne’e maka mosu hanoin TMR atu harii partidu,” Christopher hato’o lia hirak ne’e ba Matadalan iha nia kna’ar fatin, Segunda (16/11/2015).

Nia dehan labele preukupa Prezidente Repúblika TMR nia inisiativa atu harii partidu. Ita loloos preokupa tanbasá maka nia harii partidu? Sé partidu sira ne’ebé ukun ho di’ak, ukun ho justísa, ukun luta hasoru korupsaun, ukun povu ne’e ho di’ak teb-tebes, labarik sira la túr iha rai, ai-moruk iha ospitál iha hela, bee-moos povu la hakilar ona, povu moris di’ak, tansá harii partidu.

Chris akresenta katak partidu sira ne’ebé kaer ukun durante ita ukun-án to’o ohin loron seidauk fó resposta adekuada ba povu nia nesesidade. Tanba ne’e, di’ak liu Prezidente repúblika ne’ebé hatene liu povu nia nesesidade hodi harii partidu nune’e bele tau matan di’ak liu-ba povu sira.

Nia tenik sé karik durante ne’e ukun na’in sira ukun ho di’ak ona, ukun laiha korupsaun, laiha intervensaun justisa, fó resposta ba edukasaun, saúde, no seluk tan maka susar tebes ba ema ida atu harii partidu.

Hatán kona-ba TMR harii partidu entaun tenke rezigna-án, nia dehan, uluk Prezidente partidu Fretilin, Lu-olo kandidata-án prezidente repúblika, uluk Avo Xavier Prezidente partidu ASDT kandidata-án ba Prezidente, La-Sama Partidu Demokrátiku kandidatu-án ba prezidente, tanbasa maka TMR labele.

“Prezidente Repúblika nu’udar sidadaun Timor-Leste tuir lei bele harii partidu. Laiha lei ida bandu Prezidente repúblika atuál labele harii partidu. Importante maka ida ne’ebé atu harii partidu tuir kritéria,” Chris haklaken.

Iha parte seluk, programa Manajer ONG AJAR, Inocêncio de Jesus Xavier hateten, Taur hanesan sidadaun ida iha direitu atu forma partidu maibé nia mandatu la’o hela labele halo atividade partidu nian.

“Taur Matan Ruak hakarak forma partidu ida ne’e, direitu sidadaun nian no durante nia mandatu Prezidente labele halo atividade partidu. Bainhira nia hala’o hela funsaun hanesan Prezidente Repúblika maibé iha tempu seluk nia hala’o atividade partidu nian ne’e la kontra lei,” dehan Inocêncio ba Matadalan iha Farol, Díli, Segunda (16/11/15).

Prezidente ne’e hanesan instrumentu ida ne’e kompara karik hanesan kareta nia body tanba partidu ida atu la’o di’ak ne’e elementus no estrutura sira maka tenke serbisu maka’as.

“Ha’u hanoin bele ka labele, tanba partidu ida hamriik la’os prezidenti de’it maka halo serbisu. Prezidenti hanesan instrumentu ida ne’ebé ha’u kompara kareta hanesan body. Agora halo serbisu maka’as maka elementu sira hanesan estrutura sira maka halo serbisu maka’as”, nia afirma.

Agora atu susesu no la susesu ne’e kabe ba estratéjia, ba polítika oinsá maka atu konvense ninia militante no simpatizante sira atu simpatia ba ninia polítika nune’e vota ba sira.

“La’os ba figura Taur Matan Ruak maibé pelumenus ba ninia programa sira ne’ebé bele ajuda hodi hasai povu hosi ki’ak no mukit liu-liu Lei Pensaun Vitalísia ne’e rasik,” nia salienta.

Korupsaun no problema sira ne’ebé dependénsia maka’as ba rai liur no produsaun rai laran ladun hasa’e, ita nia kresimentu agrikultura ladun di’ak, ita nia merkadu inflasaun no mós relatóriu Chega CAVR, ida ne’e sai produtu polítika nasionál ida iha ninia kampaña.

 “Ha’u hanoin hanesan sosiedade sivíl, sé de’it maka harii partidu polítiku, naran katak ninia vizaun ne’e afavor ba povu, la’os uza povu hanesan instrumentu,” nia argumenta.

Husu kona-ba seráke iha suporta ruma hosi jerasaun tuan sira hanesan Xanana, Ramos no seluk tan, nia hatan katak moralmente iha suporta ba malu. Suporta ne’e la signifika katak Xanana tenke fó kareta ida, apenas hosi ideas ne’e mós parte ida hosi kontribuisaun.

“Ha’u hanoin fó ideias ka la fó ideias mós sira hanesan adversáriu polítiku. Só Sr. Ramos Horta maka laiha partidu,” nia tenik.

Ne’e hatudu katak Timor-Leste opta duni sistema partidarizmu no demokrásia. Tanba ne’e maka sé maka hanorin demokrásia, ne’e sira maka lori no to’o tempu ona para sira fahe malu ba iha ramu-ramu sira atu dudu lisuk prosesu dezenvolvimentu ne’e.

“Ha’u hanoin sira labele hamutuk iha fatin ida. Balun tenke iha governu no balun iha opozisaun nune’e bele dudu prosesu ne’e. Sé ita  hanoin ba oin Parlamentu ne’e reprezenta loloos povu no governasaun ida loloos hodi tuir prinsípiu separasaun poder atu funsiona governasaun di’ak, transparánsia no akuntabilidade,” nia haklaken.

Nia sujere ba partidu sira ne’ebé oras ne’e mosu mai ho bar-barak inklui Taur Matan Ruak hakarak forma partidu tenke haree urjentemente isu sira ne’ebé oras ne’e la’o iha Timor-Leste ne’ebé halo ema matenek hodi hamosu buat foun ida responsabilidade.

“Ha’u hanoin agora la’os haree isu sira ne’e sai hanesan retorika polítika maibé depois sira ukun sira haluha buat hotu-hotu—sira tau ajenda importante maka vizita estranjeiru,” nia salienta.

Sé Taur Matan Ruak uza isu Lei Pensaun Vitalísia ba kampaña no la’os halo kampaña de’it maibé halo komprimísiu konkretamente, povu bele hili nia tanba ohin loron povu preukupa kuaze metade organizasaun rezisténsia no organizasaun estudantes kestiona maka’as ba lei pensaun vitalísia.

“Polítika ne’e kontempla no halo kontraru sosiál ida katak nia sa’e no nia muda Lei Pensaun Vitalísia ha’u hanoin ema sei vota no ha’u fiar katak Parlamentu sira agora ne’e sira tauk tanba ne’e maka iha 2016 ema partidu foun ema uza Lei Pensaun Vitalísia sai produtu polítiku ba kampaña eleitoral,” nia argumenta.

Nune’e mós, tuir Prezidente Komité 12 de Novembru, Gregório Saldanha hateten, ema hotu-hotu iha direitu atu harii partidu. Importante maka povu moris di’ak. Sé lae, hanesan de’it.

“Direitu individuál ema ida-idak nian atu harii partidu hodi ukun atu povu moris di’ak ne’e di’ak tanba sé lae hanesan de’it,” dehan Gregório bainhira partisipa iha komemorasaun Masakre Santa Kruz nian ba dala 24 iha semitériu Santa Kruz, Díli, 12 Novembru 2015.

Nia afirma, demokrásia fó dalan atu sé de’it maka hakarak atu harii partidu no Taur atu harii partidu ne’e la’os Prezidente Repúblika maka harii maibé hanesan sidadaun baibain.

“Bainhira rejista nu’udar prezidente partidu, tuir lei hateten, to’o kampaña eleisaun, nia (Taur) tenke sees-án hosi Prezidente Repúblika atu nune’e hodi hala’o kampaña partidu nian. Sé Prezidente Repúblika maka ba halo kampaña ne’e labele,” Gregório esplika.

 Entretantu, tuir advogadu timoroan, Manuel Tilman hateten karik Prezidente Repúblika maka harii partidu no sai hanesan prezidente partidu nian maka laiha kredibilidade tanba osan ne’ebé durante ba halo vizita ne’e osan estadu.

Tilman katak karik TMR maka harii partidu maibé nia la sai prezidente partidu hodi hein de’it bainhira mandatu ramata maka anúnsia nu’udar prezidente partidu foun ne’e laiha buat ida.

“Prezidente nu’udar ema sidadaun bele hela. Maibé, di’ak liu maka husik ema seluk la’o ba, maibé ema la presiza ba fa’an prezidente nia naran,” Eis Deputadu Manuel Tilman hato’o lia hirak ne’e ba Matadalan iha nia serbisu fatin, Garden Beach Hotel (GBH), Praia dos Coqueiros, Díli, Segunda (16/11/2015).

Nia sujere katak di’ak liu Taur sai de’it figura independente ida, sai aman ba nasaun, aman ba estabilidade nasaun. Di’ak liu maka Taur hakuak ema hotu-hotu iha nasaun ki’ik ida ne’e, sei la hamonu Taur nia dignidade. (Mj2/Jon)

Matadalan