AUDIENSIA FM DAHULUK IHA HOLANDA FAVORESE LIU BA POSISAUN TIMOR LESTE

Komisaun Konsiliasaun Obrigatoria (KKO) hola desizaun audénsia  dahuluk  ba kazu disputa Fronteira Marítima (FM) nian iha Tribunal permanente Haia-Holanda, foin lalais ne’e  favorese liu ba posizaun Timor Leste nian hodi la favorese ba pozisaun Australia nian ne’ebé durante ne’e sira defende.

“Tuir horiseik (horibainrua) Komisaun  Konsiliasaun iha Haia fó sai sira nian desizaun, no desizaun  ne’e halo iha loron 19  kotuk fulan  Setembru ne’e nian, Hanesan  ita  bo’ot sira hatene  ona desizaun ne’e iha públiku,  iha internet, iha permanent cort arbitrage nia website  portal,  ne’ebé  ema  ne’ebé deit  bele asesu hotu, ba ita nian rai diak tebes tanba desizaun ne’e favorese posizaun ne’ebé TL defende, la favorese posizaun  ne’ebé Australia defende,”esplika Primeiru Ministru Interinu, Agio Pereira ba jornalista, iha Palasiu Governu, Tersa (27/09).

Agio Pereira hatutan,  iha loron tolu iha Haia 29 to’o 31 Agostu,  ne’ebé komisaun fó oportunidade ba Australia atu aprezenta nia kazu  kona-ba dezafiu kompetensia  komisaun nian.

Bainhira Australia hahú halo parte  komisaun, Australia deklara kedas, Australia sei  dezafia juridisaun kompetensia komisaun ne’e nian.  Ne’e duni Australia  ejiji mós  katak,  komisaun labele hahú serbisu  enkuantu seidauk determina komisaun nia juridisaun ka kompetensia iha ka laiha duni atu kaer kna’ar    ne’ebé  TL dia 11 de Abril kotuk halo foun, fó notisia,  fó orden  formal ba Canberra.

“Atraves ita nian embaixador iha Canberra señor  Abel Guterres,  ne’ebé hanesan atu rezolve disputa ida  ne’e,  kona-ba kompetensia juridisaun nian, Komisaun hatan fó loron tolu ba Australia  iha Haia atu  aprezenta Australia nian argumentu legais kona-ba juridisaun,”hatete Agio Pereira.

“ Lembra hikas katak,  hanesan ema hotu mak hare’e dader tomak ida transmisaun direta husi Haia,  Australia aprezenta  kazu. Ita mos aprezenta ita nia kontra argumentu, depois kontinua besik loron tolu hodi Australia kontinua nia argumentu, maibe la fó transmisaun direta ba públiku ona,”hatete tan Agio Pereira.

Nia hatutan, Australia nian argumentu bo’ot liu mak daet ba  Certain Maritime Arrangement of  the Timor Sea (CMATS) nia moratoriu.   Iha moratoriu CMATS  ne’e defini katak, tinan 50 nia laran Australia ho TL sei la koalia fronteiras martimas.  Australia interpreta ida ne’e katak, proiviu  halo negosiasoens,  interpreta ida ne’e,   TL ho Australia labele halo negosiasoens,  tanba TL ho Australia ratifika tiha ona CMATS. Maibe komisaun interpreta oin seluk.

Komisaun nian serbisu  ne’e tenki interpreta tuir  konvensaun tasi ONU nian, UNCLOS   ne’ebé tuir sira nian interpretasaun tuir dalan UNCLOS, CMATS labele dehan fali katak, komisaun laiha kompetensia.

Ne’ebé argumentu  Australia bolu  admicivility  katak, labele hatan TL nia inisiativa,  tanba TL hahú inisiativa  ne’e viola moratoriu CMATS.   Ne’e duni komisaun la hatan argumentu  ne’e no komisaun dehan katak, komisaun iha kompetensia ne’e tanba,  bainhira Australia aprezenta karta rua.

“Ida husi señor Primeiru Minsitru  Alkatiri ba señor Primeiru Ministru Jhon Howard,  fulan tolu liu tiha, primeiru Ministru Jhon Howard hatan karta señor Primeiru Ministru Alkatiri nian,  Australia nia argumentu katak, karta rua ne’e hatudu katak,  TL  halo akordu depois  tuir karta rua ne’e CMATS mosu hodi komplementa  karta rua ne’e, maibe komisaun nia leitura ba karta rua ne’e katak, ne’e la’os dokumentu legais,  ne’ebé atu impede fali implikasaun kompetensia ba komisaun, ida ne’e hotu hatudu katak,  faze  ne’ebé difisil liu ba inisiativa TL ba hahú komisaun de konsiliasaun  obrigatoriu ne’e maka faze ida juridisaun, maibe  ita haksolok tanba faze  ne’e iha ita nia kotuk ona  komisaun halo  desizaun,  ne’ebé favorese pozisaun  Timor Leste nian no la favorese pozisaun Australia nian,”reafirma Agio Pereira.

Bainhira husu kona-ba informasaun balun lekar  katak, Australia lakon iha  audénsia  dahuluk  ba kazu disputa FM ne’e? Agio Pereira hatan, tuir lei internasional, tuir  konvensaun lei tasi ONU nian nia mekanismu ida bolu komisaun kompulsoria  ne’e  nunka uza uluk.

Ne’e  primeira ves foin mak uza,  ne’ebé halo teste bo’ot ida ba lei internasional no teste ne’e diak, tanba rezultadu   komisaun konsiliasaun   ne’ebé TL hahú  ne’e hatudu katak,  fó forsa maka’as liu tan konvensaun tasi nian UNCLOS.

“Ne’e duni pozisaun TL nian  ita bele dehan  katak, vantazen  katak, definisaun é que destante nu’udar TL define katak, ida  ne’e vale ba UNCLOS revendika duni desizaun ida ne’e, sei revendika iha prosesu,”dehan Agio Pereira.

Nune’e mos antes ne’e, Negosiador Prinsipal Timor-Leste nian, Kay Rala Xanana Gusmão, agradese ba komisariu hotu sira nian servisu hodi determina TL nian pozisaun.

“Hanesan luta ne’ebé ita halo lahatene kole no ita terus maka’as ba ita nian independensia, ita sei la para to’o ita hetan ita nian direitu soberanu iha rai no iha tasi. Timor sei luta to’o mate ba soberania tasi ami nian. Ami mai buka direitu bazeia ba lei internasional, no kompriende hodi hetan justisa. Ita la’os mai iha Den Haag, Holanda atu hetan previlejiu. Ami mai husu ami nian direitu tuir lei internasional,”dehan Xanana Gusmão, bainhira hala’o abertura iha prosesu konsiliasaun dahuluk iha Tribunal  Permanente Arbitrajen Hai, Holanda, Segunda (29/08/2016).

Ba kestaun FM ne’e mos Estadu Timor-Leste kria ona organismu oi-oin hodi koalia kona ba nia soberania tasi nian.avi

Jornal Nacional