Goza Indepedénsia Tenke ho Responsabilidade!

DÍLI, (ANTIL) - La kumprende maibé koko. La hatene maibé dezaraska buka hatene tan de’it mehi ida. Maske otas ki’ik, espíritu boot hodi haksumik responsabilidade, dadolin lian Maubere kontra lian tasi sorin, rádiu Manu kokorek, Indonézia nian.

Maria Olandina Cairo, ne’ebé iha tinan 1975 sei feto rán, brani tebes hodi ukun tiha ta’uk, ho lian kmook, nu’udar loriku ás wa’in hananu semo lemorai hodi tatolin palavra de ordem, Mate ka Moris Ukun rasik an liuhusi laloran anin Rádiu Maubere.

Molok sunu lilin reflesaun nian hamutuk ho sívita akadémika sira, momentu kalan reflesaun 7 Dezembru 2016 ne’ebé hala’o iha Kampus Sentrál, Universidade Nacional Timor Lorosa’e (UNTL), nu’udar universidade públika unika iha Timor-Leste (TL),  eis lokutora emisaun Rádiu Maubere ne’e haklaken hodi husik lia menon, katak, mehi ba ukun rasik án konsege homan ona iha istória. No istória ne’e hakerek ona katak, Timor-Leste sai ona nasaun indepedente no soberanu.

“Agora la’ós ona tempu atu timoroan ida fó an ba mate. Agora tempu ba timoroan atu goza nia liberdade.  Goza nia indepedénsia, maibé tenke goza ho responsabilidade,” Komisária Komisaun Funsaun Públika (KFP), Maria Olandina Cairo husu ba sívita akadémika sira liliu estudante no foinsa’e sira.

Anin kalan 7 Dezembru 2016 mós suut, hilir hamaus dadauk nakukun, nu’udar nakukun istória moruk tinan 41 liuba, bainhira molok liman kro’at réjime Soeharto nian halo invazaun mai illa Timor, hafoin proklamasaum Independénsia unilaterál, 28 Novembru 1975 husi timoroan nasionalista sira, liuhusi Frente Revolucionário de Timor-Leste Indepedente (FRETELIN).

Lokutora Rádiu Maubere iha tinan 1975 ne’e, husik nafatin liamenon hasee hela ba foinsa’e universitáriu no ativista katak, dever murak ne’ebé tenke halo nafatin mak kaer metin Timor-Leste nia rikusoin,  husi matan-kro’at sira nomós kontra korupsaun.

“Ita-boot sira-nia dever no papel mak kaer metin rikusoin TL, katak, iha rai laran kontra korupsaun, tan ita luta ba ukun rasik, la’os atu haki’ak korupsaun. Ita-boot sira tenke kontra korupsaun,” nia hameno teni.

La to’o ne’e de’it. Bainhira kbiit kalan tolan dadauk ona loronmatan iha Timor-Leste nia kadunan, iha biban hanesan, Komisária Maria Olandina Caero kontinua hedi iha foinsa’e akadémiku no ativista sira-fuan, bahat hela tan lia-menon ba jerasaun foun sira-nia neon katak, tenke hadomi nasionalizmu no patriotizmu, inklui tenke estuda maka’as.

“Tempu agora tenke estuda, estuda no estuda para matenek. Tanba, imi mak coluna vertebral(kotuk ruin) ba rai ida-ne’e hodi, lori rai ne’e bá oin. Nu’udar jerasaun foun, prepara án didi’ak. Keta husik ema ida doko patriotizmu no nasionalizmu. Labele husik ema ida halimar. Bainhira ema ruma koko halimar ho ita-nia nasionalizmu, ita-nia patriotizmu no ita-nia dignidade nu’udar Timor, nu’udar oan ba railulik ida ne’e, ita keta husik,” nia husik hela tan lia menon.

Kalan hetok nakukun dadauk, hateke ba mai, tuir ANTIL nia observasaun, estudante sira hetok tuur metin tan de’it hodi rona no asisti figura istórika timoroan ne’e haktuir nia istória partisipasaun luta ba indepedénsia Timor-Leste nian. Figura istória, Maria Olandina Cairo hateten, iha demokrásia sempre iha diverjénsia ideia.

Timoroan sira bele diskute malu, maibé Olandina lakohi atu dala ida tan rai ida-ne’e ema ida book, ema ida doko. “ Bainhira remata iha universidade tenke nafatin lee no tenke hola parte iha vida polítika, sosiál, ekonómika,” nia dehan.

“Foinsa’e sira tenke kreativu, hanoin halo buat ruma ba rai ida ne’e. Labele lakon tempu, tanba bainhira ita lakon tempu buka fali sei la hetan, buat hothotu liu ona. Tempu la fila, ita la’o nafatin ba oin,” nia ko’alia.

Hodi sunu nafatin atenbrani foinsa’e sira, hakbiit nafatin esperansa feto ka mane timoroan sira, ho lian maka’as sobrevivente ida husi luta timoroan nian hodi horon anin indepedénsia nian, hadau soberanu ko’alia teni hodi hasara lian moruk, ne’ebé fanu espíritu no fuan povu maubere iha tinan hirak liuba hodi luta hadau soberanu TL nian.“Mate ka moris ukun rasik an, mate ka moris kaer metin ita-nia rain liuhusi dezenvolvimentu la bele husik ema ida mai halimar ho dignidade ita-nia nasaun,”.

Hanoin hikas memória “moruk” ne’ebé liu ona, indepedénsia ne’ebé hakerek ho timoroan sira-nia ruin no ran, eis-lokutora Rádiu Maubere, Maria Olandina Cairo haktuir, bainhira atu hahú sai lokutora no hala’o kna’ar, hodi halo transmisaun halo propoganda hasoru Indonézia liuhusi nia manu-ain sira, liuhusi Rádiu Manu kokoroek nu’udar lian tasi balun nian ne’ebé hananu koko hamaus povu Maubere nia laran.

Molok halo propoganda hodi lian Maubere tomak ne’e, sira ne’ebé hala’o kna’ar la iha kbiit no komprensaun natoon ba oinsa halo trasmisaun husi laloran anin.“Rádiu Maubere moris. Ami nunka hatene saida mak ko’alia iha rádiu, oinsa serbisu iha rádiu? Maibé bainhira husu kona-ba se mak hakarak sai lokutora, ha’u hiit liman hodi sai lokutora. Ita la hatene, ba mak hatene de’it saida mak lokutora iha ne’ebá. Kontente tebes bainhira ita-nia lian ne’e ema seluk sei rona,” eis lokutora ne’e rekoñese.

Maske la iha esperiénsia, maske kbiit laek, feto timoroan ne’e konta katak nia ho belun sira seluk, balun sai ona saudozo (a)  hanesan mana Carmen da Cruz maibé nia la ko’alia, nia fó hanoin de’it no mane mak Afonso Redentor ho Francisco Borja da Costa. Iha mós Lokutór Jafar Alkatiri (Dr. Marí Alkatiri nia maun) tekniku Pedro Maluku no seluk tan.“Bainhira ami hahú rádiu, rádiu ne’e hahú tuku lima no remata tuku sanulu kalan no bainhira fila lori husi militár (liman kro’at FRETILIN nian) tan hela dook no la iha motor eh kareta, bisikleta no seluk tan,” nia haktuir.

Iha laloran anin Rádiu Maubere, bainhira iha nia estasaun ne’ebé hatuur iha Aitarak laran, Díli, nia sempre hahú ho múzika Foho Rameleu molok halo propoganda. “Mate ka moris ukun rasik an”. Ha’u lorloron tenke hateten, “Iha ne’e Rádiu Maubere, bolu ba ema hothotu, lorosa’e to’o loromonu, tasi feto, tasi mane, Oecuse, Ataúro. Ita hamutuk, ita sei ukun rasik an,” ba sívita akademika sira figura istória ida ne’e haktuir tan.

Kona-ba espíritu ba ukun rasik an, feto timoroan ida ne’ebé agora haksumik kna’ar nu’udar komisária funsaun públika ne’e katak mosu dezde nia sei otas ki’ik, idade sanulu resin hitu husi nia inan rasik (timoroan) no belun ki’ik ida mós, Elder Varela katak bainhira loron kra’ik sempre hemu xá hamutuk no ko’alia kona-ba ukun rasik an.

“Ha’u hakarak hatete ba alin sira katak imi tenke tau iha imi-nia ulun katak maske sei nurak maske imi sei ki’ik maibé imi tenke tau ona iha imi-nia ulun kona-ba lori ukun rasik an ne’e la fásil. Nune’e ba oin, imi tenke kontinua estuda maka’as” nia hateten hodi hakotu lia.

Molok to’o iha kalan reflesaun 7 Dezembru nia rohan, eis-lokutora Rádiu Maubere ne’e, iha ritmu anin kalan nia huu ne’ebé sunu tebes foinsa’e, estudante no aktivista sira halibur malu hodi sunu lilin iha Kampus Sentrál, UNTL nia oin, iha airin bandeira Repúblika Demokrátika Timor-Leste nia sasin hodi hanoin hikas tinan 41 liuba no presta omenajen ba feto eh mane nasionalista sira ne’ebé fó ona sira-nia vida tomak hodi hakerek indepedénsia TL nian iha mapa mundu nian. (Jornalista:Rafy Belo/Editór: Otelio Ote)

Foto: Maria Olandina Isabel Caeiro Alves// foto espesiál