Traballu Forsadu Infantil Ne’e Krime

Traballu forsadu infantil ne’e dehan obriga labarik idade ne’ebé minoridade halo servisu todan ne’ebé mak afeta ba ninia saude, nia labele goja ninia direitu ba asesu edukasaun tanba nia tenki ba halo servisu. Labarik sira ne’ebé servisu iha kompañia no servisu iha vida agrikultura, ne’e konsidera krime tanba inan aman sira la halo protesaun ba nia oan sira.

Hirak labarik sira be nia inan-aman mukit, esforsu-án atau hadau nia moris hodi halo servisu todan sai dolar didiak maka hetan dollar oan ruma. Labarik hirak seluk be nia inan-aman riku, moris luxu hodi goza inan-aman nia kosar-been hodi la fó importansia ba ninia moris no ninia futuru. Labarik mukit sira hisik kosar-been hodi tulun nia inan-aman sira ba halo servisu iha kompañia ka halo servisu nu’udar agrikultor (halo toos no natar, hili-ai) sei afeta ba sira nia moris diak iha futuru.

Dalawa’in ukun na’in sira fasil koalia katak labarik sira maka futuru nasaun nian maibé sira nunka fó atensaun ba labarik Timor-Leste nia moris lor-loron. Dalabarak ukun na’in sira alerta katak tenki respeita labarik sira nia direitu tuir konvensaun direitus ba labarik no ratifika ona konvensaun refere maibé ukun na’in sira koalia de’it lia-mamuk. Tanba, realidade hatudu katak iha Timor-Leste labarik barak hetan violasaun makaas hosi ema seluk no balun hosi inan-aman rasik hodi obriga labarik sira kaer servisu todan.

Konvensaun Nasoens Unidas nian kona-ba Direitus ba Labarik (Konvensaun), ne’ebé Asembleia Jerál Nasoens Unidas adopta ona iha loron 20 fulan Novembru tinan 1989, no Timor-Leste mós ratifika ona konvensaun refere iha loron 17 fulan Setembru tinan 2003.

Iha artigu 41 lei konvensaun internasional mós hateten katak, labele husik labarik sira iha situasau risku nian hanesan, abandonadu ona ka moris ba nia an-rasik, sai ka vítima ona hosi violénsia isin lolon ka psikolojiku ka abuzu seksual, la simu kuidadus no atensaun ne’ebé adekuadus ba nia tinan no situasaun pesoal, obriga nia atu halao atividades ka servisu ne’ebé todan ka la adekuadus ba nia.

Projetu inkorpora la’os de’it prinsipius no regras fundamentais ne’ebé tau ona iha  Konvensaun, hanesan mós tau iha konsiderasaun jurisprudénsia no pozisoens hosi Komite ba Direitus ba Labarik sira Nasoens Unidas nian, responsavel atu monitoriza aplikasaun Konvensaun nian hosi Estadus Membrus hotu. Faktu ida ne’e partikular liu mós maka kona-ba área ne’ebé maka proibi ba kastigus isin lolon nian hasoru labarik sira.

Tuir Koordenador Protesaun ba Labarik hosi Organizasaun Sosiedade Sivil, Forum Tau Matan (FTM), Filipe Soares  hatete bazeia ba baze legal ba traballu infantil preve iha kodigu laboral hateten katak, labarik tinan 15 halo servisu ne’ebé maka todan, tenki iha teste mediku hosi  doutor sira atu nune’e bele koko sira nia fizikamente, sira forte atu halao servisu ga lae. “Se ita karega labaraik sira halo servisu ne’ebé maka todan maibé ita lahatene sira nia kondisaun saude bele afeta ba sira nia moris (pertumbuhan),” dehan Filipe iha FTM, Kai-koli, Dili, Sabadu (12/12/2015).

Filipe hatete, iha Lei kodigu laboral rasik hatete katak wainhira labarik sira idade 15 hakarak halo servisu tenki liu-hosi atestadu mediku. Nia dehan, Timor-Leste ita seidauk ratifika konvensaun ida bolu dehan, servisu kmaan nian ne’ebé maka preve ba labarik sira ne’ebé maka idade minoria. Filipe afirma, naton ne’e, Organizasaun Internasional ILO iha ona hanoin atu halo peskiza ida hodi haree kona-ba ida ne’e.

“Razaun ita Timor-Leste ita seidauk bele, ita hanoin atu ratifika konvensaun ne’e tanba haree hosi fizikamente, ema Timor ne’e fiziku kiik,” nia informa, “Hakarak ka lakohi ita tenki aselera  konvensaun ne’e para bele proteze Labarik sira hosi servisu todan.”

“Ita haree hosi rai seluk, pruzemplu hanesan Estadu Unidus, labarik sira tinan 15 ne’e, ema isin bo’ot los, sira bele halo servisu saida de’it. Maibé, iha timor tinan 15 sei kiikoan hela. Se enkuantu ita maka karega labarik sira lori sasan todan, nia bele hetan moras oi-oin,” nia informa.

Iha Konstituisaun Repúblika Demokratika Timor-Leste (RDTL), nia afirma, iha Artigu 18 kona-ba protesaun labarik, hakarak ka lakohi instituisaun hotu tenki tuir desizaun ida ne’e. Nune’e mos, hanesan inan aman, estadu, sosiedade sivil no ema hotu-hotu tenki kumpri lei ne’e.

Nia esplika, papel FTM maka halo desiminasaun informasaun maka liu-hosi oferese treinamentu kona-ba protesaun labarik ba komunidade, sosiedade sivil sira no mos kompañia sira oinsa maka atu halo protesaun ba labarik sira, liu-liu ba labarik sira ne’ebé maka servisu todan.

Entertantu reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál, Deputadu membru Komisaun F, Eladio Faculto, ne’ebé trata asuntu área Edukasaun no Saude, haktuir iha dekretu lei ne’ebé maka fó protesaun ba labarik sira. “Ita iha Komisaun ba Labarik nian ne’ebé maka tuur iha Ministériu Justisa nia okos,”  Eladio dehan.

Nia hatete, labarik barak to’o horas ne’e balun sei vulneravel, ho moris ne’ebé maka konsikuensia áss, tanba inan aman  sira laiha posibilidade atu moris hodi asegura oan sira. Entaun oan sira sai elementu prinsipal ba buka moris hodi transforma vida.

“Tanba fatór inan aman sira haruka oan sira halo servisu, ita tenki haree ba rendimentu ekonomiku vida familiár ninian ladun sufisiente. Inan aman ne’ebé maka ekonomia sufisiente, labarik sira halimar de’it. Sira ne’ebé maka familia sira iha osan, oan sira laiha aproveitamentu diak, sira ladun atensaun masimu ba sira nia oan sira ba iha eskola,” Faculto dehan.

Nia hatutan, hosi kauza ne’e, nia konsikuensia  labarik sira sai vulneravel hotu. Tanba ne’e, iha Parlamentu Nasionál, nia mensiona makaas kona-ba identifika ba kazu sira hanesan labarik sira ne’ebé maka fa’an modo, la’os labarik sira ne’ebé maka fase kareta iha dalan sira ne’e deit. Nia konsidera, ida ne’e mós hanesan servisu forsadu ida ne’ebé maka bazeia ba ekonomikamente dudu inan aman haruka oan sira tenki halao servisu.

Tanba ne’e deputadu ne’e husu, primeiru, obrigasaun estadu nian maka tenki halo transforma vida ekonomiku familiár nian. Segundu maka tenki asegura labarik sira nia direitu no liberdade, no Terseiru maka  tenki fó fasilidade no kondisoens para labarik sira bele konsentra.

“Ita husu mós ba inan sira mós tenki halo orariu ba oan sira, iha oras balun sira tenki konsentra ba estuda,”  nia informa. Alende ne’e Eladio mós husu ba Komisaun Labarik atu halo sensibilizasaun ba família sira.

Iha sorin seluk, Tekniku Superior hosi Komisaun Direitu Kriansas (CDC), Madalena G. Correia hateten, labarik sira ne’ebé servisu iha kompañia no servisu iha vida agrikultura, ne’e konsidera krime, tanba inan aman sira la halo protesaun ba nia oan sira.

“Traballu forsadu infantil ne’e dehan obriga labarik idade ne’ebé minoridade halo servisu todan ne’ebé mak afeta ba ninia saude, nia labele goja ninia direitu ba asesu edukasaun tanba nia tenki ba halo servisu,” Madalena dehan. Nia esplika, direitu labarik bazeia  ba iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika de Timor-Leste (RDTL),  iha Artigu 18, hateten konaba protesaun  ba labarik sira.

Madalena hatete, iha konstituisaun  ida ne’e  Governu Timor-Leste mos kompremitidu ne’ebé boot tebe-tebes atu halo ratifikasaun ba konvensaun direitu labarik nian ne’ebé ratifika tiha  ona iha tinan 2003. Nia dehan, iha konvensaun ba direitu labarik ne’e artigu hamutuk 54, ne’ebé koalia konaba direitu labarik iha aspeitu hotu-hotu.

Iha konvensaun ba direitu labarik ne’e iha parte hat (4) mak sai direitu fundamental tebes  mak hanesan, direitu ba dezenvolvimentu, direitu ba partisipasaun, protesaun no edukasaun. Direitu hat ne’e kompila hotu kedas ba iha asuntu hotu-hotu ba direitu labarik nian.

Tuir observasaun Tekniku Superior CDC nian durante ne’e observa katak, kona-ba traballu infantil iha Timor, labarik barak mak hala’o servisu ne’ebé mak todan, tanba iha area rurais ne’e, labarik barak mak servisu iha  vida agrikultura. “Liu-liu sira ku’u kafe iha toos, labarik sira mos involve iha ne’eba, maibé ida ne’e afeta tebes-tebes ba sira nia saude,”  Madalena esklarese.  Madalena esplika, kuandu labarik  sira servisu maka’as, la dezenvolve labarik sira nia saude atu di’ak.

Alende ne’e nia dehan, labarik sira mós balun involve an servisu ba iha tasi (peska) ne’ebé mak risku tebe-tebes ba sira nia vida, tanba sira bele mout iha tasi. Madalena akresenta, fatores sira ne’ebé mak obriga labarik sira tenki servisu todan mak, tanba inan aman kiak. Tan ne’e labarik sira azuda inan aman sira halo servisu hodi nune’e hetan osan hodi azuda ekonomia uma laran. “Ida mos inan aman sira laiha kompriensaun, tanba dala barak inan aman haruka sira nia oan sira ba halo servisu,” Madalena dehan.

Madalena afirma, iha uma laran mak labarik sira servisu hamos uma laran, azuda inan aman sira, no kuru bee ho buat ne’ebé mak kiik oan la afeta ba sira nia saude, ita konsidera la’os traballu infantil, maibé ita konsidera hanesan kontribui ba iha uma laran.

“Agora labarik sira ne’ebé servisu iha liur, liu-liu ba sira ne’ebé servisu iha komapana, sira ne’ebé servisu iha vida agrikultura, ne’e ita konsidera krime, tanba inan aman la halo protesaun ba nia oan,” Madalena hato’o.

Nia hatutan, protesaun ba labarik primeiru tenki liu-hosi familia uma laran, komunidade no estadu. Nia hateten,  wainhira inan aman haruka oan sira hala’o servisu ne’ebé mak todan ne’e mós konsidera halo violasaun ba direitu labarik sira nian.

Nia dehan Estadu Timor-Leste iha ona hanoin ida oinsa atu kria lei ida foti medidas ba inan aman sira ne’ebé mak haruka oan sira ne’ebé mak servisu todan. Tinan ida ne’e hosi Sekertariu Estadu Polítika Formasaun Profesionál no Empregu (SEPFOPE) kria ona planu asaun nasionál ba traballu infantil. “Ita espera katak, iha planu ida ne’e nia laran mós mensiona buat hirak ne’ebé ita hakarak,” nia dehan.

Nia hateten, to’o agora ita seidauk iha lei ida ne’ebé mak atu fó sansaun ba inan aman ne’ebé mak obriga labarik sira halo servisu todan. Ita espera tinan oin mai ita mós bele iha ona kódigu ba labarik no lei edukativa ba menór, maibé projetu ba lei rua ne’e sei iha parlamentu nasionál tanba seidauk hetan aprovasaun. Kna’ar CDC nian mak promove, proteje no defende ba labarik sira nia direitu. Kanaar ida ne’e hala’o bazeia ba lei sira ne’ebé mak Timor-Leste ratifika tiha ona. (Arif)

Matadalan