Estadu Besik Povu, Povu Mukit Nafatin

Dezde ha’u-nia mandatu hahú, ha’u hala’o ha’u-nia kna’ar bazeia ba objetivu fundamentál rua; (1) Hakbesik Estadu ba sidadaun sira no (2) Hametin estabilidade nasaun nian. Ha’u tuba metin nafatin ba programa hirak-ne’e.

Durante hala’o ninia mandate nu’udar Prezidenti de Republika, Aktual Prezidente da Repúblika, Taur Matan Ruak (TMR) kaer papel rua (2) importante iha nia mandatu Sefe Estadu hanesan lori estadu hakbesik ba povu no garante estabilidade hodi atinji dezenvolvimentu.

Prezidenti Taur vizita ona suku 400 resin iha nia mandatu ikus ne’e. Durante la’o haleu Timor, povu área rural halerik sofrimentu oin-oin ne’ebé sira ladauk sente maka hanesan, problema estrada, saneamentu báziku, kondisaun eskola, eletrisidade, asesu ba saúde, nst.

“Dezde ha’u-nia mandatu hahú, ha’u hala’o ha’u-nia kna’ar bazeia ba objetivu fundamentál rua (2), habesik Estadu ba sidadaun sira no hametin estabilidade nasaun nian. Ha’u tuba metin nafatin ba programa hirak-ne’e,” Taur Matan Ruak hato’o iha diskursu ikus, restaurasaun 20 de Maiu 2016, iha Glenu, Ermera.

Sera ke, estadu besik ba povu hakotu ona mukit no ki’ak ne’ebé durante ne’e povu hasoru? Halerik hirak ne’ebé povu hato’o ba Prezidente Repúblika atu lori lerek ba ne’ebé? Saída maka governu ida ne’e halo ona ba povu iha aspetu dezenvolvimentu?

Peskizadór ONG La’o Hamutuk (LH), Juvinal Dias hateten povu seidauk sente soberania ekonomia, povu rasik seidauk goja benefísiu hosi restaurasaun ida ne’e. “Ita seidauk restaura independensia povu nian. Ita presiza restaura pobreza, restaura tristeza sira ne’e. ita ba suku sira povu barak moris ki’ak, hahan laiha, osan laiha,” Juvinal dehan ba Matdalan iha nia serbisu fain, Bebora, Díli, 30/05/2016.

Nia dehan independensia nia objetivu maka fó moris di’ak ba povu, maibé infelizmente to’o ohin loron independensia ida ne’e seidauk atinji hosi povu, povu seidauk livre hosi la’o kalan, seidauk livre hetan edukasaun ne’ebé adekuadu, povu seidauk livre atu hetan hahan ne’ebé saudavel.

Juvinal espera katak Estadu no Governu rasik tenke valoriza independensia liu-hosi fó valor ba povu atu moris di’ak. Nia dehan prezensa estadu la’os de’it vizita maibé liu-hosi mós atendimentu sosiais, loke kampu de traballu iha suku, fó valor ba produtu agrikultura, dezenvolve povu nia moris di’ak.

Hatan kona-ba Taur nia vizita ba povu hamosu preokupasaun barak no preokupasaun hirak ne’e atu lori ba ne’ebé iha mandatu ikus ne’e. Juvinal esplika “Infelizmente Prezidenti da Repúblika laiha kompetensia atu halo dezenvolvimentu. Ne’e so kabe ba Governu no Parlamentu Nasionál. Prezidenti da Repúblika tenke husu ba Parlamentu ho Governu atu fó prezensa iha povu”.

Juvi dehan estadu seidauk iha prezensa ba povu nia moris, estadu nia prezensa iha Díli de’it tanba hetan valor barak, osan barak la’o iha Díli, desizaun polítika barak sentralizadu, iha kampu de traballu balun kompara ho povu sira iha suku no área remotas. Povu nia halerik, Governu maka tenke responde la’os Prezidente Repúblika. Juvinal dehanto’o ohin loron Governu liuhosi polítika orsamentu estadu seidauk responde ba preokupasaun povu nian.

Prezidente halo ona nia kna’ar katak krona povu nia aspirasaun tanba ne’e hodi veta orsamentu jerál du estadu, maibé parlamentu ho governu rasik maka seidauk intende didi’ak saída maka PR no povu nia hakarak.

Entretantu Diretór Ejekutivu Luta Hamutuk, Mericio Akara dehan prezidente konsege lori komunikasaun ida di’ak ba povu tanba durante ne’e orgaun soberanu sira dook demais hosi povu tanba ne’e PR Taur kosege hamosu rezultadu ida di’ak.

“Normalmente Minístru sira mós akompaña ba vizita. Ne’ebé serbisu governu nian maka atu responde ba povu nia halerik sira ne’e. Prezidente hanesan fontes ida atu liga, la’os kaer osan atu ezekuta, rezultadu di’ak maka Prezidente konsege dada besik komunikasaun entre governu ho povu,” nia dehan.

Mericio dehan to’o ohin loron Governu seidauk hatan ba nesesidade povu nian tanba ejekusaun orsamentu de’it la to’o 100%, tanba ne’e preokupasaun barak hanesan Estrada rurais, fasilidade eskola no klínika, saneamentu báziku povu nian seidauk di’ak.

Nia esplika Governu tenke define ona polítika mapeamentu para oinsa bele hakbesik liutan ba povu hanesan Prezidente halo ona, nune’e bele rora no hatene saída maka povu preukupa hodi tau ba konsiderasaun polítika implementa orsamentu estadu kada tinan.

Alende ne’e, Deputadu CNRT, Cesar Valente “Pilotu” hateten, atu lori estadu hakbesik ba povu la’os vizita, maibé liu hosi desentralizasaun poder lokal nian. Maibé, nia hatutan, vizita Xefi Estadu nian ne’e hanesan komprimisiu ida ne’ebé Prezidenti kompromete ona durante kampaña.

“Ha’u hanoin katak, ida ne’e sidadaun sira hatene, vizita ne’e iha ninia aspetu pozitivu no mós iha nia aspetu negativu tanba depois de vizita ita tenki ko’alia polítika uituan, konvida malu ba partidu no buat sira ne’e hotu,” dehan Pilotu iha uma fukun PN foin la-lais ne’e.

Iha papel Prezidenti nian ne’ebé atu garante estabilidade iha rai laran Deputadu ne’e ko’alia katak, estabilidade sim, tanba líderes istóriku sira sei kompletu . No tuir nia, hafoin situasaun iha primeira no segunda lejislativa to’o terseira tama iha situasaun polémika ida. Maibé, lideres másimu sira garante katak krize ida la mosu iha Timor-Leste.

“Depois de na’in Prezidente nia diskursu mai iha PN provoka situasaun, ne’e mós deputadu sira hakmatek, mezmu ke ofende maka’as. Bankadas sira ne’ebé hetan ofende maka’as hosi deskursu ne’e rasik mós la book an hodi kontinua respeita. Ne’e signifika katak, ita nia integriedade ba estadu povu  nia dignidade maka as liu,” dehan Pilotu.

Pilotu akresenta, estabilidade nasional, Prezidenti Repúblika maka hanesan primeiru homén, no konstituisaun hateten katak, nia maka símbolu nasional nian. Maibé, tuir nia tama iha desizaun sira haree katak, failla tanba la salva guarda konstituisaun ou halai ses hosi konstituisaun.

“Ha’u refere kazu ida ne’e ba nomeasaun jeneral forsas armadas nian ne’ebé ikus mai la’o nafatin hela hanesan ne’e. Podia kria polémika de’it, ne’e sorte ita nia lideres sira hamri’ik metin, selae ita monu ba krize,” nia katak.

Iha sorin seluk, Deputadu Eládio Faculto apresia ho prezensa PR nian ba komunidade sira iha área remotas. Maske nune’e prezidente laiha kompetensia atu bele responde serbisu konkreta ba nesesidade povu nian tanba lei la fó dolan.

Nia hatutan, durante ne’e Prezidente da Repúblika sempre hato’o preokupasaun povu nian ba ita nia membru du governu sira. Nia dehan antesedentes seluk maka Prezidente da Repúblika veta orsamentu estadu.

Eládio dehan implementasaun balansu ejekusaun orsamentu ladun adekuatu ba ejekusaun ho kualidade. PN husu atu governu konsistensia ho planu polítika ne’ebé difini ona, la’os planu 2016 maibé implementa fali iha 2017. Nia dehan, atu hatan ba preokupasaun povu nian la’o neneik demais tanba kapasidade ejekusaun governu mukit tebes tanba Governu nia interpretasaun ba lei orsamentu menus tebes.

Nune’e mós, hosi parte akadémika nian, Dosente Departamentu Polítika iha Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL), Camilio Ximenes Almeida hateten, Prezidenti Repúblika, nu’udar komandante em xefi iha luta ba libertasaun nasional nian durante tinan 24 ne’ebé iha FALINTIL, sira nia filozofia ida ne’ebé hateten katak, povu maka bee, no FALINTIL nu’udar ikan. Ne’eduni, iha sira nia hanoin katak, ikan ho bee ne’e presiza malu.

Nu’udar Xefi Estadu, bainhira ita ba fatin ida povu nia preukupasoes ne’e la hanesan ho fatin seluk, ne’e signifika katak, iha parte balun halo ona, no balun seidauk, ida ne’e normal. Camilio mós afirma liu tan katak, Timor-Leste presiza figura ida di’ak hanesan Prezidenti Repúblika agor, tanba nia figura ida ne’ebé la’os ba elite de’it, maibé fugra ba ninia povu rasik.

Sai figura ba ninia povu rasik maka liu-hosi ninia deskursu iha komemorasaun Restaurasaun Independensia TL ba dala-14 iha Gleno-Ermera, Prezidenti Taur Matan Ruak konsidera katak sei dezafiu boot liu ne’ebé maka ita iha, nu’udar dezafiu sira seluk hotu nia aman, maka nesesidade atu halo ekonomia mina-rai nian nakfila ba ekonomia ida diversifikada no sustentavel atu bele halakon ki’ak.

“Timor-Leste presiza atu hasa’e setór produtivu nasionál hodi valoriza ita-nia rain nia rikusoin, inklui mós serbisu ne’ebé halo hosi ita-nia agrikultór sira no mós traballadór timoroan sira seluk,” Taur Ezije. (Efrem/John)

Matadalan