Pe. Juvito: Halo Sala Ema Krítika Ita ne’e Isin-Kanek Toh!

Krítika ne’e labele? Tanba sá maka alerjia ho krítika? Kuandu ita halo sala ne’e ema krítika ita ne’e ita isin kanek toh! Kuandu halo di’ak ema krítika ita hanesan ne’e la buat ida. Ko’alia dehan hasai batina-hasai batina ne’e, durante 24 anos nia laran amu lulik sira ne’e involve an iha polítika prátika, nusa ema ida la dehan amu lulik sira hasai tok batina iha momentu ne’ebá.

Kesatun ne’e hatoo hosi Pe. Juvito do Rego Araujo, haka’it ho artigu “Carta Aberta ba Deputadu sira iha Parlamentu Nasionál no Ministru sira iha VI Governu Konstitusional; Hanoin Loron 20 de Maiu Hamutuk ho Nicolau dos Reis Lobato” ne’ebé foin lalais ne’e Pároku Parókia Santo António Manatuto, Pe. Martinho Gusmão hakerek hodi krítika líderes nasionais, partidus polítikus, no mós membru Parlamentu Nasionál (PN) balun hodi hamosu reasaun pro no kontra.

Reasaun balun hosi membrus deputadus sira iha uma fukun PN lamenta tebes hodi hakarak lori Pe. Martinho Gusmão ba tribunal no husu ba Martinho Gusmão atu hasai tiha batina mutin hodi involve an iha partidus polítikus atu nune’e bele ko’alia polítika.

Hatan ba kestaun ne’e, Vigáriu Re-Evanjelizasaun Dioseze Díli, Padre Juvito do Rego hateten, sidadaun hotu-hotu iha direitu polítiku ida. Sai amu lulik la lakon tiha ninia sidadania, nia amu lulik nia sidadaun nafatin no nia hanesan sidadaun, nia responsável nafatin.

Hanesan uma kreda no amu lulik, tuir Pe. Juvito katak, Pe. Martinho presiza fó hanoin ba ema ne’ebé konxiensia ne’e mate tiha ona ou malae nia lian katak consiensia cauterisada. Amu ne’e dehan, consiensia cauterizada ne’e katak, ita nia konsiensia la funsiona, ita haree buat ne’ebé at mós ita halo di’ak hotu. Ne’eduni, presiza ema ne’ebé fó hanoin.

Nia dehan, biblia tomak ko’alia kona-ba profeta sira ne’ebé ba ataka liurai sira hodi ko’alia kona-ba Maromaka nian, tan ne’e nia husu katak, buat sira ne’e karik sala? “Ha’u hanoin katak, direitu kanóniku ne’e hateten, amu lulik ne’e labele halo polítika prátika, katak amu lulik ba sai deputadu, Ministru, Diretór Jeral sira hodi ba ukun. Maibé, ko’alia fó hanoin atu polítiku sira labele vandal, katak ema sira ne’ebé halo vandalizmu iha polítika nia laran,” Amu ne’e dehan iha ninia serbisu fatin Dioseze Díli foin la-lais ne’e.

Padre ne’e haktuir, sidadaun hotu-hotu sé maka iha kapasidade atu ko’alia bele ko’alia, ne’e liberdade, no konstituisaun ida ne’ebé maka bandu ema iha ne’e. “Konstituisaun RDTL ne’e bandu sidadaun ida atu ko’alia ka, liberdade de espresaun? Ne’e direitus umanus fundamental. Ba loke direitu umanu universal ne’e katak, liberdade de espresaun ne’e iha ka laiha,” nia ko’alia ho lian maka’as.

Nia mós lamenta tebes ho liafuan ne’ebé hasai hosi deputadus sira hosi bankada CNRT, no FRETILIN ne’ebé husu atu hasai batina hodi ko’alia polítika. “Krítika ne’e la bele? Tanba sá maka alerjia ho krítika, kuandu ita halo sala ne’e ema krítika ita ne’e ita isin kanek to. Kuandu halo di’ak ema krítika ita hanesan ne’e la buat ida. Ko’alia dehan hasai batina-hasai batina ne’e, durante 24 anos nia laran amu lulik sira ne’e involve an iha polítika prátika, nusa ema ida la dehan amu lulik sira hasai tok batina iha momentu ne’ebá,” nia husu.

Nia haktuir, iha momentu ne’ebá polítikus sira barak maka ohin loron balun subar iha batina nia okos, ne’eduni lalika ko’alia kona-ba batina ne’e nia la konkorda. “Ko’alia hanesan ha’u ko’alia dau-dauk ne’e ha’u la iha direitu atu ko’alia? Husik hela buat át sira ne’e mesak la’o de’it? Ne’e labele,” nia katak.

Tuir nia, ema barak tan de’it pozisaun, tan de’it lakohi lakon kadeira, tan de’it la gosta hodi halo polítika asal bapak senang, bo’ot sira kontenti ne’e to’o ona. Atu bele iha fatin nafatin, bele naok no halo buat sira ne’e konforme hakarak. Ne’e politik ida ne’ebé bele dehan hakru’uk de’it ona.

La iha tan konxiénsia hodi hateten katak, ida ne’e sala, no ida ne’e los. Ida ne’e bele, no ida ne’e labele. Kuandu ita la hatene ona distigue karuk ho los, ne’ebé buat hotu-hotu ne’e laiha tiha ona orizonte ida, iha ema ruma ne’ebé ke tenki hateten, no uma kreda nia lian nia presiza rona.

Nia hatutan rona uma kreda nia lian atu hadia, la’os rona ne’e sente fuan kanek, no haree ba ema ne’ebé ko’alia. La presiza haree ba ema ne’ebé ko’alia, sidadaun hotu-hotu iha direitu atu ko’alia, soke ema barak liu la iha kapasidade atu ko’alia. Uluk Don Carlos hakerek surat ba PBB (ONU) nusa ema la dehan hasai tiha batina.

Don Carlos ba simu prémiu Nobel da Paz nusa la dehan hasai tiha batina, ne’e polítika. Agora ne’e hotu-hotu ko’alia ne’e fásil teb-tebes. Ne’ebé polítiku sira kuandu laiha ona argumentu la bele uza dehan katak, batina-atina, ne’e polítika.

Ne’eduni, nia husu ba polítikus sira karik la iha argumentu lalika ko’alia. Nia dehan, batina la sai tiha direitu nu’udar sidadaun no nia mós husu ba deputadus sira katak, karik sira ne’ebé sai Amu Lulik la iha direitu ba sidadania? Tan ne’e, tuir nia la loos ida.

Nia dehan, ema ida laiha direitu atu hasai amu lulik ida, só amu papa de’it maka iha direitu, no manda amu bispu, ema seluk sei labele manda bispu atu hasai amu lulik ida. Bispu nu’udar autoriedade suprema, defende ba Vaticano. Tan ne’e, Amo Juvito husu ba deputadus sira atu hakerek surat ba Vaticano hodi husu iha ne’ebá. “Ko’alia arbiru de’it, ne’e asal bunyi maka hanesan ne’e ” nia dehan.

Tuir nia, eskándalu boot mós sei la hasai ema arbiru ida, tan ne’e amu Bispu sei la hakru’uk ba membru Governu ka sé de’it nia hanoin. Tanba atu hasai amu lulik ida la’os fásil, ne’eduni, tuir nia, bainhira ko’alia tenke hatuur iha kabas leten, la’os hatur fali iha ain-tuur.

Amu ne’e afirma mós katak, uma kreda nia dignidade ne’e la depende ba ema ida, no lalika ko’alia ba buat ne’ebé la hatene ida. Tan ne’e, tuir nia, deputadus sira ne’e nar-naran de’it, no sé hatene halo polítika ne’e ko’alia tuir dalan.

Nia husu, tanba sá sira mós la hakerek, no argumenta sé kakutak iha hodi defende, lalika krítika de’it. Tan ne’e, tuir nia Pe. Martinho fó fali mai ita hanoin polítika, konxiénsa polítika atu ita moris hadeer. Nia mós konkorda atu lori tok Pe. Martinho ba tribunal karik buat ne’ebé nia ko’alia sala no krime. Nia dehan, la’os batina ne’e maka halo nia amu lulik, batina ne’e hanesan frada ida bainhira atu ba selebra atividade kreda nian, maibé ita haree katak, ema ne’e halo buat át ruma, ne’e maka bele dehan halo foer nia batina, hanesan halo eskandalu, korupsaun, no seluk tan.

Entretantu, Diretór Asia Justice And Right (AJAR), Jose Luis Oliveira hateten deputadu sira dehan ne’e la’os katóliku ne’ebé di’ak, ka katóliku KTP. Tanba sira la hatene kona-ba Konsili Vatikanu II, ne’ebé defini kna’ar sosiál Igreja iha kontekstu aktual hodi involve iha problema sosiál liu-hosi asaun konkreta hodi liberta povu husi injustísa no mukit.

“Ha’u preukupa deputadu sira dehan ne’e keta-halo ba uluk involve hodi krítika ka demo hasoru Amo Bispo Belo ne’ebé ko’alia maka’as hasoru injustisa ne’ebé Rejime Soeharto halo ba povu Timorense,” Jose Luis dehan.

Hatan kona-ba Fretilin sei lori amu Martinho ba Tribunal. Jose Luis esplika lori ema ruma ba tribunal la’os buat át ida. Tribunal fatin atu buka lia loos no justísa. “Ha’u aseita duni atu sira lori duni ba tribunal nune’e hodi ita bele hatene lia loos,” Jose dehan.

Maske nune’e Jose konfundi katak sira lori ba tribunal ba kazu saída, krimi ka sivil? Se krimi, entaun susar oituan, tanba ita nian kodigu Penal la kriminaliza defamasaun. Se sivil, entaun sira tenki hatudu prejuizu (kerugian) saída maka sira hetan tanba Amu Martinho nian artigu.

Tanbasá Parlamentu sente ofendidu ho Pe. Martinho nia artigu, “Tanba sira preukupa Amo Martinho nian observasau ne’ebé levanta sira nian frakeza. Bai-bain, so ema labarik sira maka senti ofendidu ho krítika ema seluk, tanba ninian “jiwa” sei domina ho egoismu. Sé ema adolesente ka “dewasa” maka sei iha kapasidade atu konsidera ema nian krítika nu’udar aktu responsavel. Ne’e duni, reasaun deputadu balun ne’e nu’udar sinal katak sira nian hahalok polítika sei infantil (labarik),” Oliveira esplika. (Efrem/John)

Matadalan