Timor-Leste Prontu Simu Dezisaun ba Adezaun ASEAN

DÍLI, (ANTIL) — Timor-Leste iha prosesu nia adezaun ba Association of South East Asian Nation (ASEAN) iha esperansa bo’ot katak ho prezidénsia Filipina nian tinan ne’e bele ona halo analiza kona-ba progresu ne’ebé Timor-Leste halo durante périodu ida ne’e liliu kona-ba rekizitu adezaun.

Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK), Hernâni Coelho esklarese, Timor-Leste prontu ona atu kualker dezisaun ne’ebé sai husi rezultadu Konsellu Reuniaun ASEAN ninian, iha nível xefe estadu no xefe governu bainhira halo analiza ba prosesu adesaun Timor-Leste nian.

“Responde ka lae preokupasaun ne’ebé sira iha, entaun sira sei toma desizaun kona-ba ida ne’e. Tanba ne’e, desizaun konsensuál membru ASEAN ninian,” informa Hernâni Coelho, iha MNEK, Praia dos Coqueiros, Díli, Segunda (09/11).

Hodi hatutan, “Ita la iha buat ida atu dehan, ita depende ba saida mak sira hanoin, depende ba saida mak sira hakotu, iha ne’e ita simu. Timor-Leste preparadu, atu simu rezultadu saida de’it”.

Nia akresenta tan, prosesu ikus ne’ebé membru ASEAN halo atu Timor-Leste bele halo atu adere ba organizasaun ne’e mak assessment (avaliasaun).“Prosesu Timor-Leste tama ASEAN, ita ko’alia tiha ona katak iha prosesu ne’e tomak rekizitu hotu ne’ebé mak ASEAN husu ita atu prense, pelumenus ita hatan, ita hatan sira-nia pedidu,” dehan Hernâni Coelho.

Nia hatutan, iha pilár tolu mak sai baze ba komunidade ASEAN ninian halo hotu ona no dokumentu sira ne’e, oras ne’e entrega filafali ba iha nai ulun sira husi ASEAN ninian, sira halo apresiasaun ba rezultadu avaliasaun ne’ebé sira halo iha 2014 mai to’o iha 2016. Pilar tolu ne’ebé sai baze ba komunidade ASEAN ne’e mak ekonomia, sosiál, polítika, kultura no seguransa ho defeza.

Kestaun adesaun Timor-Leste ho organizasaun internasionál destaka iha lei inan, liliu iha artigu 8o (Relasaun internasionál) katak Repúblika Demokrátika Timór-Leste hala’o nafatin nia relasaun babelun espesiál  no ho harosan ho nasaun viziñu sira no ho nasaun hirak ne’ebé iha rejiaun laran.

Haktuir ba afirmasaun ida ne’e, hafoin restaurasaun indepedénsia iha 20 Maiu 2002, tanba jeografikamentu Timor-Leste (TL) mós destaka iha rejiaun sudeste Ázia, entre illa no nasaun pasífiku sira ho Indonézia nu’udar membru fundadór ida husi organizasaun sudeste áziatiku ne’ebé hanaran ASEAN mak Timor-Leste mós iha intensaun atu halo adezaun hodi sai mós membru ativu ida iha organizasaun ne’e.

Ho nune’e, politikamente Timor-Leste hakarak halo adezaun lalais maske nune’e presiza tuir prosesu tomak no rekizitu hotu ne’e mak ASEAN husu atu Timor-Leste bele prense.

Membru ASEAN dadaun ne’e mak Indonézia, Malázia, Tailándia, Filipina, Singapura, Brunei Darusalam, Vietnam, Laos, Myanmar no Kambodia.

Timor-Leste hahu hatama dokumentus aplikasaun ofisiál hodi sai membru ASEAN ba dala 11 iha Sekretariadu ASEAN  iha 4 Marsu 2011 ne’ebé entrega husi eis Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK), Zacarias Albano da Costa. (Jornalista: Rafy Belo / Editor: Gantry Meilana)