Sasin husi Oan: “Sira Kolu Molik Apa”

“Ó haan tiha…” li’an ne’e sai maka’as entre lian seluk ne’ebé barullu hodi hatudu liman ba mate­isin ida ne’ebé latan hela iha meza leten. Mane ida ho isin­molik hakneak hela entre ema lubuk ne’ebé nervozu.

Loron ne’e, lia halerik mosu husi sorin ne’eba. La hatene loos saida mak akontese. Uma ne’ebé babain hakmatek, dala­ruma barullu ho lian haklalak nakfilak sai fatin halerik no matabeen. Viziñu balun hakat ba hodi haree saida mak akontese.

Iha Domingu, 25 Dezembru 2005, iha Kintal Boot, Dili, bainhira ema hotu haksolok simu Kosok­oan Jejus, familia ne’e lakon sira­nia oan.

Ato (la’os naran loos) tuur hodi see tilun ba lian halerik ne’e. Teki­teki, ema ida husi familia matebian, Avi (la’os naran loos) mosu mai hodi husu ba Ato nia aman, bolu de’it Ano (la’os naran loos), atu ba mate-­uma.

Hanesan viziñu, Ano hatan hodi tuir Avi ba mate­-uma. Hafoin liu menutu hira, Ato mós tuir ba, maibé buat ne’ebé nia la espera mosu.

Bainhira haree Ano to’o iha mate-uma, lia-­halerik no triste husi familia matebian teki­teki nakfilak sai lia­hotar no nervozu. Avi ne’ebé lori Ano, fila hodi dudu monu Ano, tuku no tebe dala­barak. Ado (la’os laran loos) mosu mai no tuku dala-rua iha Ano nia kotuk.

La to’o ne’e de’it, matebian nia inan, bolu de’it Ana (la’os naran loos) hasai Ano nia roupa, tenta aperta, buti Ano nia sasan-­lulik no obriga atu haan mate­isin.

Avi, Ado no Ana halo hahalok ne’e tanba deskonfia Ano nudar buan ne’ebé halo mate Ana nia oan.

“Sira lori apa ba mate-­uma. Ha’u mós tuir ba, la kleur dada apa, kolu apa to’o molik,” deklara Ano nia oan mane, Ato liu husi audensia julgamentu iha Tribunal Distrital Dili, Kuarta (19/04).

Ato fó sasin katak, iha momentu ne’eba, arguidu na’in tolu (Avi, Ado no Ana) hakilar hodi dehan ba Ano atu haan tiha mate-­isin.

Ano la marka prejensa iha audensia julgamentu ba kazu ne’ebé halo hasoru nia tanba nia fila ona ba Maromak Nia kadunan iha tinan 2014 hafoin hetan asidente trafigu.

Entretantu, arguidu Ado hatete, nia tuku duni Ano dala-­rua maibé la kolu nia kalsa.

“Iha altura ne’ebá ha’u dada tiha Ana, maibé (Ana) kaer duni nia kalsa oin, Avi halo saida ha’u la hatene. Ami ataka lisuk ne’e tanba deskonfia lezadu buan,” katak arguidu.

Arguida Ana rekoñese iha altura ne’eba nia nervozu hodi bolu lezadu, baku no nia liman mak kona lezadu nia kalsa oin maibé la kolu.

“Hau-­nia liman mak ba nia kalsa oin hodi kaer tiha, maibé la kolu nia kalsa no hakneak atu haan mateisin ne’e tanba deskonfia buan,” dehan Ana.

Ba arguidu Avi, nia rejeita baku Ano. Iha altura ne’eba, Avi deklara nia ameasa de’it lezadu.

Liu husi alegasaun, Ministériu Públiku haree katak produsaun prova deklarasaun husi arguidu sira konfesa integralmente no hatudu mós prova médiku lezadu nian MP konklui katak krime ne’ebé akuza ne’e provadu total.

Nune’e, MP husu kondena ho pena prizaun maibé halo suspensaun durante fulan 8 hodi nune'e sira bele respeita ema seluk nia dignidade no vida.

Parte defeza husu ba Tribunál atu aplika pena adekuadu ba arguidu sira tanba sira konfesa integralmente sira-­nia hahalok no sira mós di’ak malu ona molok lezadu mate.

Buan, fekit, no seluk tan sai kazu mistiku (mistis) ne’ebé to’o ohin loron Timor-­oan barak mak sei fiar. Bainhira ema ida mate, familia buka liu fiar ba matan­-dook hodi sig see mak halo duke buka hatene husi parte mediku nian tanba sa mak nia membru familia ne’e mate.

Matan-­dook ne’ebé sig ka fiar ba matebian nia klamar ne’ebé ‘sa’e’ ema ida hodi fó nia sasin ba see mak ‘estraga’ ka halo mate nia dala­-barak hamosu problema ne’ebé naruk entre familia ida ho familia seluk ne’ebé ikus mai tenke ba hatan iha Tribunal.

Iha prosesu julgamentu, Tribunal sei haree liu ba prova konkretu la’os abstratu. Isin ne’ebé kanek, ran ne’ebé sulin, ka rezultadu husi autopsia mak bele komprova lia loos ba ema-­nia mate, la’os tan nia klamar ema seluk ba kesi ka hasai.

Hein katak kazu ne’ebé akontese ba Ano sei sai referensia ba Timo-r­oan hotu atu respeita ema seluk nia dignidade. Hanesan fiar­-nain, entrega buat hotu ba Maromak, tanba se iha moris konserteza sei iha mate, karik tempu no oras mak la hanesan maibé hothotu ne’ebé moris sei liu husi dalan ida de’it.

Martinha Gusmão | Independente