sábado, 7 de julho de 2018

Eis-diplomata ONU nian kondena justisa australianu iha kazu espionajen ba Timor-Leste

Eis-diplomata ida hosi ONU ne'ebé halo ona parte hosi ekipa Timor-Leste ne'ebé espiadu hosi Austrália iha 2004 kondena ona, iha loron-sesta ne'e, desizaun hosi justisa australianu hodi halo julgamentu ba ema na'in rua ne'ebé maka revela operasaun espionajen ne'e. 

Iha deklarasaun sira ba jornal The Guardian, Peter Galbraith konsidera ona akuzasaun ba mane na'in rua ne'e hanesan asaun "vingativu no laiha sentidu", ne'ebé tuir loloos Austrália tenki haluha "epizódiu ladún di'ak ne'e".

Iha fulan-Juñu nia rohan, Ministériu Públiku australianu desidi akuza ona ajente antigu ida hosi serbisu informasaun australianu nian, ne'ebé koñese de'it ho naran "sasin K" no nia advogadu, Bernard Collaery, ba konspirasaun, iha julgamentu ida ne'ebé sei hahú iha loron 25 Jullu.

Sira na'in rua hetan akuzasaun tanba fó sai informasaun sekreta, haktuir hosi komunikadu ida hosi Ministériu Públiku. Bainhira sai hanesan kulpadu iha julgamentu, sira sei hasoru kastigu máximu ida ba kadeia tinan rua.

Peter Galbraith, diplomata norte-amerikanu ba serbisu ONU nian iha Timor-Leste iha tinan 2004, halo ona parte hosi ekipa timoroan nian ne'ebé maka iha momentu ne'ebá halo hela negosiasaun sira ho Austrália kona-ba futuru hosi Tasi Timor, momentu ne'ebé Canberra uza ona kobertura hosi programa humanitáriu ida hodi tau ekipamentu espionajen nian iha fatin prinsipal sira iha Palásiu Governu nian iha Díli.

albraith insisti ona katak operasaun espionajen nian halo hasoru nia no mós funsionáriu sira seluk Timor-Leste nian hanesan "duni krimi ida" iha lei internasional.

"Hanesan de'it vingativu no laiha utilidade, to'o ona tempu hodi la'o ba oin. Ikusmai, liutiha tinan 18, Austrália halo ona asaun loloos ida [asina tratadu petróleu ho gás nian iha fulan-Marsu tinan ne'e]. Aseita elojiu, ne'ebé hanesan meresidu, no la'o ba oin", nia konsidera.

Notísia hosi akuzasaun ne'e hamosu daudaun polémika iha Austrália, tanba nia fundamentu sira no mós tanba audiénsia halo lahó asesu ba públiku.

Posibilidade ne'e kritika ona hosi ema importante sira hosi justisa australianu nian, inklui hosi eis-juís ida hosi Tribunal Supremu hosi Nova Gales Súl nian, Anthony Whealy, ne'ebé hatete katak medida ne'e hanesan "perturbadora".

"Ideia katak bele iha julgamentu sekretu ida, lahó júri ida, no haruka ema ida ba kadeira durante tinan rua - hanesan xokante tebes", Galbraith hatutan.

Iha deklarasaun sira ba imprensa iha semana liubá, advogadu Bernard Collaery afirma ona katak nia kliente la'ós denunsiador ida no uza de'it kanal internu apropriadu sira hodi hamosu preokupasaun kona-ba operasaun espionajen nian.

Tuir advogadu, Sasin K aprezenta ona reklamasaun ida ba inspetor jeral hosi intelijénsia ho seguransa no simu ona permisaun hodi divulga operasaun.

Prokurador-jeral, Christian Porter, hatete ona iha semana liubá katak desizaun hodi prosesa "Sasin K" no Collaery halo ho dalan independente hosi responsável hosi Ministériu Públiku Commonwealth.

Kazu, ne'ebé maka deskobre iha 2013, hamosu ona momentu ida tensaun diplomátika maka'as entre Díli ho Canberra, liuliu tanba espionajen halo bainhira nasaun rua halo hela negosiasaun ba fronteira tasi nian.

"Sasin K" hanesan xave hosi kesar ne'ebé aprezenta hosi Timor-Leste hasoru Austrália tanba halo espionajen ba Governu timoroan durante negosiasaun antes hosi akordu iha 2004, ho objetivu favorese Austrália ho konsórsiu australianu ne'ebé lidera hosi Woodside Petroleum.

Akuzasaun sira fó sai bainhira lejislador independente Andrew Wilkie, eis-ajente ida hosi serbisu informasaun sira ne'ebé ikusmai sai hanesan informante, fó sai iha sede hosi parlamentu nian iha Canberra.

"Governu ne'e hakarak muda eis-ajente ida hosi ASIS ho nia advogadu ba kriminozu", refere hosi Wilkie iha Parlamentu.

"Sasin K" tuir loloos fó nia sasin iha Tribunal Permanente Arbitrajen nian, iha Haia, iha kazu espionajen ne'ebé maka Timor-Leste aprezenta maibé nia labele sai hosi Austrália tanba prende hela nia pasaporte hahú tinan 2012.

Ikusmai, Timor-Leste hasai ona akuzasaun hanesan asaun laran di'ak ida antes asina akordu ida iha fulan-Marsu liubá ho Austrália hodi defini nia fronteira tasi no hodi hapara konflitu ne'ebé maka nasaun rua ne'e mantén iha tinan hirak ikus ne'e tanba kontrolu ba zona ida ne'ebé inklui rezerva riku ho petróleu no gás Greater Sunrise.

SAPO TL ho Lusa

Sem comentários: