Sander Thoenes, Mate Ba Lia-Loos

DILI, 03 maiu 2019, TATOLI —“Ita-boot bele lori ha’u hale’u Sidade Dili?”

“La’e, ita-boot hakarak liuhusi ne’ebé?”

“Ha’u hakarak sai husi iha ne’e, ita ba Becora, fila fali ba UNAMET”.

“Agora Becora labele tama tanba iha ne’ebá ne’e nakonu ho militár Indonézia.”

“La’e, ita tenke ba Becora.”

Diálogu badak iha leten ne’e, akontese ba motorista Florindo da Conceição Araújo ho jornalista Olandés ida, Sander Robert Thones, iha Hotel Turismo nia oin, Lecidere, Dili, iha loron 21 fulan Setembru tinan 1999, iha tuku 17.30 lorokraik.

Sira-na’in rua sa’e motór-bebek ho marka “Astrea Grand” kór-mean ne’e, tuir dalan naruk ba Becora. Iha kruzamentu Kulu-Hun nian, motorista hakarak liuhusi dalan Bemori-Taibessi-maka mosu iha Becora maibé Sander Thoenes ne’ebé tuur iha kotuk doko ulun.

“La’e, ita tenke hola liman-karuk ba kedas Becora,” dehan Sander Thoenes ho lian Maláiu.

Motorista Florindo fila ba liman-karuk tama ba Kuluhun ba fatin ne’ebé nia hakarak. Iha dalan ibun sira nakonu ho militár Indonézia. Sira la’o iha klaran ho kuidadu tebes. Matan hateke-na’uk ba ema sira ne’ebé hatais roupa makerek hanesan Toke ne’e, ho laran rua-rua. To’o iha dalan klaran, sira-na’in rua hasoru konvoiu militár hosi Baucau ne’ebé akompaña refujiadu sira atu ba Timor-Osidentál.  Iha filleira oin, motorizadas tolu kesi ho bandeira Merah Putih.

“Ha’u haree ida ne’e, ha’u ta’uk, fila motór halai fila. Iha kotuk, militár sira hahú tiru ami-na’in rua. Ha’u lori motór halai maka’as maibé motór halai neineik liu. Sira tiru ho rezada. Iha ha’u-nia laran, ha’u  hamulak, ‘Ha’u-nia liman ne’e seidauk raan be, Maromak tulun ha’u ba!’ Nia tuur iha kotuk, tanba ema ne’e ain-aas ulun liu ha’u, entaun ha’u hatete ba nia. Ó-nia ulun iha ha’u-nia kbaas no hakuak ha’u metin. Mate ne’e, destinu,” haktuir Florindo Conçeicão Araújo ba jornalista Tatoli iha Bebonuk, Dili, sesta (3/5/2019).

Haree ba kotuk, motór tolu halai tuir ami ho tiru be la para. To’o iha aréa Igreja Becora, motór nia roda oin nakfera tanba hetan tiru. Ami rua monu iha dalan ninin. Lian hakilar ne’ebé ha’u rona maka, “Kaer nia! Oho nia!” Ami na’in rua, ida-idak halai namkari hodi salva-án hodi hamulak iha laran.

“Na’i, ita-boot taka tiha sira-nia matan akompaña ha’u ba! Sura labele haree ha’u para ha’u bele ba fatin ne’ebé ha’u atu ba.” Sira halai tuir no tiru nafatin maibé kala destinu seidauk to’o, ha’u konsega halai ba to’o iha Hotel Turismo hodi hato’o informasaun kona-ba akontesimentu ne’e ba jornalista sira ne’ebé hela iha otél refere.

“Ha’u hasoru jornalista ida naran Jhon Martinkus no ha’u hatete. Ita-boot sira, se bele fó hatene ba forsa International Force for East Timor (INTERFET) sira ba Becora tanba imi-nia kolega ida ne’ebé  ohin ha’u tula ba ne’e, ema tiru ami rua, motór hotu rahun be, ha’u halai liu. Nia iha ne’ebá hela be, lahatene, nia moris ka mate. Di’ak liu forsa INTERFET ba para bele salva nia,” nia fó sasin.

Tanba, iha biban ne’ebá kalan demais ona entaun Jhon Martikus hatán, ami jornalista, mate pasiénsia. Importante, ó maka labele mate. Tanba transporte laek ona, entaun jornalista Jhon Martinkus tulun ha’u, lori fila ha’u ba ha’u-nia uma iha Ailok-Laran. Nia hameno, aban (22 Setembru 199) ha’u tenke aprezenta-án iha Hotel Turismo.

“Dadersan ne’e, iha Hotel Turismo, jornalista barak tebes hein iha ne’ebá. Jornalista sira husu, ita-boot tula nia, hatene nia naran ka lae? Nusa maka ita-boot lahatene, bele tula nia. Ha’u dehan ba sira, bainhira ha’u tula jornalista sira seluk la’o ba mai, bainhira fila fali mai otél maka sira fó sira-nia kartaun naran nian ba ha’u, para loron tuir mai ha’u bele tula fali sira.”

Tanba hatán la klaru, jornalista sira deskonfia  ha’u maka oho tanba laiha raan ida ne’ebé nakfakar iha estrada leten. Maibé, ha’u hatán, se nia tuur ha’u-nia kotuk maka ema tiru-mate, nia liman be hakuak ha’u metin ne’e, neineik mamar no nia bele monu hela ba kotuk. Maibé, momentu ne’e, ami rua monu ho motór maka ami rua ida-idak salva ami-nia án.

Tanba hela ho faktu ne’ebé malahuk, INTERFET sira lori ha’u ho ha’u-nia família ba refujia iha Austrália. Iha Austrália, ha’u sente trauma nafatin ba akontesimentu ne’e. Iha ne’ebá, ha’u sai hanesan fonte importante ida ne’ebé tenke fó informasaun ba sira kona-ba kronolojia akontesimentu refere. Iha ne’e maka ha’u foin hatene katak ema ne’ebé ha’u tula ne’e mate tiha ona ho naran Sander Robert Thoenes. Iha momentu ne’ebá, nia mós halai tuir ita-boot maibé ema sona ho tudik no tá-mate nia iha hali-hún boot ida nia kotuk (iha Igreja Becora nia oin).

Iha Austrália, ha’u mós konsege hasoru Sander Robert Thoenes nia inan no nia maun ida naran Pitter Thoenes. “Ó-nia informasaun iha Timor to’o mai iha ne’e, ami hatene hotu ona. Ami sente katak ita-boot iha responsabilidade. Ita-boot hakarak saida ami bele tulun ita-boot,” sira hatete. Maibé, ha’u laran todan simu sira-nia pedidu ne’e to’o ami fila mai Timor-Leste.

To’o oras ne’e, agora akontesimentu ne’e atu halo tinan 20 ona, memória kruel ne’e tenta nafatin ha’u-nia hanoin. “Kada ha’u hanoin iha loron nia mate ne’e, ha’u sempre lori aifunan ba kari iha ninia monumentu iha Igreja Becora nia oin ne’e. Ha’u hanoin nia tanba nia hanesan jornalista ida ne’ebé mate ba lia-loos,” dehan Florindo ne’ebé moris iha Ainaro, 25 Novembru 1965 ne’e, hodi hamoos nia kosar-ween.

Jornalista: Cancio Ximenes | Editór: Xisto Freitas

Imajen: Florindo da Conceição Araújo