Horta Hahi Xanana, Apoiu Rui No Husu Igreija Hamaus MM Rende

Dili, Tempo Semanal - DR. Jose Ramos Horta ne’ebe assume kargu hanesan Primeiru Ministru iha II Governu Konstitusional durante mais ou menus fulan walu ninia laran hahu husi Juno 2006 ate Marco 2007, dehan nia fo apoiu total ba eis Ministru Saude iha I Governu Konstitusional, DR. Rui Maria de Araujo ninia governasaun atu sucesu. Maibe nia sujere atu governu bele iha prioridades barbarak mas husu atu Primeiru Ministru VI Governu Konstitusional ninian prioritize liu ba area rua tan ba hare ba durasaun tempu vida governasaun ne’e ninian.

Eis Prezidenti da Republika periodu 2007 – 2012 ne’e, haktuir katak nasaun Timor-Leste sei frajil nune’e presiza governasaun ida ne’ebe involve kamada sociedade sira no lalika halimar ho nasaun ho povu tuir kultura demokrasia nasaun seluk. Ramos Horta foti izemplu sucesu husi lala’ok Demokrasia nasaun Singapora ninian atu bele hetan estabilidade politika hodi dezenvolve rai ne’e.

Ramos Horta ne’ebe uluk iha tempu rezistensia assume mos kargu hanesan enviadu espesial Xanana Gusmao ninia ba CNRM iha Frente Diplomatika ne’e, elojia tebes lala’ok eis lider maximu CNRM, Kay Rala Xanana Gusmao ninian kona ba halo re-estruturasaun. Tuir Ramos Horta lala’ok ne’e hanesan presedente foun ida iha mundo tan ba tranzisaun lideransa ne’ebe eis Primeiru Ministru V Governu Konstitusional ne’e halo hodi entrega kargu ba Primeiru Ministru ida ne’ebe mai husi elementus ida iha Partidu Opozisaun ne’e foin dahuluk akontese.

Diplomata ulun iha nasaun ne’e mos fo sai ninia observasaun kritiku kona ba lala’ok Ministeiru negosiu Estranjeiru no Kooperasaun ne’ebe hili diplomatas kareira sira la tuir estandarte hodi ba reprezenta nasaun ne’e iha estranjeiru. Ramos Horta kestiona abilidade Diplomata Timor Oan sira liu-liu kona ba kuinesimentu ba lian internasional sira.

DR. Jose Ramos Horta rekomenda ba VI Governu Konstitusional atu servisu ho seriedade hodi resolve asuntus importante rua ne’ebe mas prioridade liu iha nasaun ne’e inklui mos reforma administrasaun publikas, reforsa esforsu hodi kombate korrupsaun no reduz despezas ne’ebe arbiru de’it durante ne’e akontese. Horta promete sei kontribui nafatin bu’at ne’ebe nia iha no sei la buka atu hetan pozisaun politik iha nasaun ne’e maibe sei uza nia poder moral hodi influensia de’it.

Ikus liu lauriadu Nobel da Paz 1996 ne’e halo apello ba Igreija katolika liu-liu Diosese Baukau atu halo esforsu hodi ba buka konvense Mauk Moruk ne’ebe estadu Timor-Leste deklara hanesan lider grupu ilegal ba grupu Konsello Revolusaun Maubere atu bele tuur no halo dialogu.

Atu hatene klean liu tan saida maka ulun bo’ot ba Komisaun Altu Nivel ONU ne’e ninia hanoin mai ita hotu ba akompania hamutuk transkrisaun kompletu intervista eskluxivu ne’ebe Tempo Semanal (TS) halo ho DR. Jose Ramos Horta (RH) antes nia hit a’an hikas ba Nova yorke, hanesan iha karaik ne’e.

TS : Ami agradese ba tempu ne’ebe Senhor Eis Prezidenti da Republika fo ba ami atu hetan intervista ida ne’e. Hanesan lider antigu ida iha Timor-Leste ninia istoria, oin sa ita bo’ot ninia hanoin kona ba tranzisaun lideransa ne’ebe foin lalais iha dia 16 de Fevereiru ne’ebe eis Primeiru Ministru V Konstitusional, Maun Bo’ot Kay Rala Xanana Gusmao sakrifika ninia pozisaun hodi husik ninia kargu ba lideransa foun atu kaer governasaun VI Governu Konstitsional ne’e?
  
RH : Primeiru, ha’u hanesan fo parabeims ba maun Bo’ot Xanana nu’udar autor re-estruturasaun ida ne’e, parabeims ba Prezidenti Taur Matan Ruak tan ba nia maka halo konsultas ho partidu sira, Influensia pozitivu ba partidu sira simu re-estruturasaun ida ne’e.

Parabeims mos ba maturidade lideransa CNRT tomak tan ba ita keta haluha katak CNRT lidera, CNRT iha maioria maibe ba buka Primeiru Ministru seluk iha partidu opozisaun i lider ne’ebe hili iha partidu opozisaun la’os prezidenti ka sekretariu jeral ida patidu ninian, maibe elementu ida iha dignidade ho onestidade ne’ebe jerasaun profemiga di’ak, jerasaun foun.

Ne’e ha’u hakarak hateten ita Timor Oan tenke kontente no orgullo tebtebes ba ida ne’e. Foin daudaun iha Nova yorke, reuniaun bo’ot iha ne’eba tuir nu’udar ha’u nia kna’ar Co chair ka Prezidenti ba Painel altu nivel rekonta prosesu ida ne’e iha Timor-leste no barabarak iha mundo I sira hotu-hotu hakfodak. Nasaun bo’ot sira riku iha osidenti iha azia ka Afrika ou Amerika latin sira hotu hakfodak ho ita nia prosesu uniku ne’e.

Entaun ita portantu orgullo, tan ba Xanana halo tranzisaun ne’e. Mas bu’at ne’e la’os nia maka mehi no hanoin halo, ne’e la’e. Mas iha 2011 nia (Xanana Gusmao) hateten ona ba ha’u, ke nia planu la’os atu kontinua nafatin hanesan Primeiru Ministru. Xanana (iha momentu 2011) dehan, iha 2015 nia hakarak ses a’an, tau ema seluk maske nia la hateten (sai ba ha’u atu) tau se. Mas nia hateten kedan ona i nia hili DR. Rui.

DR. Rui Araujo ema ida ke hahu kedan iha 2001 ka 2002, ha’u hare lorloron nia servisu oin sa. Nia ema ida badinas no servisu maka’as. Iha Krize 2006 ha’u hare nia komportamentu klaru tebtebes, momentu ne’eba nia sei independenti hela seida’uk tama partidu. Iha momentu ne’eba ha’u bolu nia hamutuk ho Enjineru Estanislao servisu hamutuk ho ha’u ate 2007.

I eleisaun 2007 mai, ha’u rasik maka telefone ba Maun Xanana, ha’u hateten bolu Rui Araujo atu ba asesor ka konseleiru ba Ministeiru Finansas. Nia kuinese servisu Finansas mos los entaun bolu nia. Nune’e Maun Xanana bolu duni, portantu tinan hitu nia laran ne’e nia iha esperiensia bo’ot liu tan kona ba servisu iha Ministeiru Finansas.

TS : Tuir hanoin balun hateten katak lala’ok husi eis Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao ninian ne’e sei husik hela mos presedente ladun di’ak ba kultura no etika politika ne’ebe nia rasik eko no sei hakanek demokrasia tan ba eis Primeiru Ministru la hili ema ne’ebe mai husi ninia partidu ka partidu membru koligasaun maka ba ka’er ukun maibe hili fali ema husi partidu Opozisaun maka ka’er pasta Primeiru Ministru iha VI Governu ninian ne’e. Oin sa ita bo’ot ninia hanoin?

RH : Ne’e ha’u hateten ba sira ne’ebe kritika bu’at sira ne’e, ha’u hateten nune’e foin daudauk maka lider bo’ot iha Azia mate, eis Primeiru Ministru Lee Kuan Yew, fundador nasaun singapora ne’ebe dada singapora ba seklu 20 I seklu 21. I Singapora hetan sucesu bo’ot la’os tan ba halimar ba, halimar mai Demokrasia mas primeiru tan ba nia hadomi tebes nia rai ne’ebe iha momentu ne’eba iha difikuldades tebes hanesan Timor-Leste.

Momentu ne’eba ema barak hateten katak Singapora sei la auguenta i sira dehan fulan neen de’it singapora nia ekonomia monu ona. Maibe nia halo singapora sai baze ekonomia primeiru iha Azia, ne’e akontese tan ba nia ka’er Singapora ho disiplina i povu tuir nia ezijensia ba disiplina no ba servisu maka’as sira ne’e, la’os tan ba tinan lima muda Governu i muda arbiru. Ninia sucesu ne’e tan ba iha estabilidade politika i iha meritokrasia katak hili ema ne’ebe kompetente la’os tan ba favor ka tan ba familia.

Agora ita bele hateten ke ita nia prosesu ne’e uniku. Ne’e lo’os duni uniku tan ba la iha presedente halo nune’e iha mundo. Ne’e la’os tan ba la tuir konstituisaun ka la tuir prinsipiu demokratiku. Tan ba prinsipiu demokratiku maka ida ne’e, partidu maioria iha direitu i iha maioria ne’e maka halo desizaun atu hili se.

Entaun CNRT hili, i sira hili Rui Araujo ne’ebe relativamente mai husi partidu seluk. Portantu ha’u fo parabeims ba CNRT maske difisil karik ba sira atu simu mas sira simu, entaun iha Politika nune’e duni. Dala ruma susar uitoan atu simu mas sira simu duni tan ba sira hare ke ba interese nasaun ninian. Tan ba ita nia nasaun ne’e sei frajil, ita tenke kuidadu no ita tenke buka nafatin halo Governu ne’ebe halibur ema hotu-hotu hanesan iha halibur malu iha governu ida ne’e nia laran daudaun ne’e ha’u kontente ke ha’u hare FRETILIN, CNRT, PD ho Frente Mudansa, sira ke iha asentu iha Parlamentu. Kultura ida ne’e maka ita tenke halo di’ak ba oin ne’e. Tinan rua olu tan maka ita bele hare muda karik Maibe enkuantu ita nia nasaun sei ki’ak rabat rai no sei frajil entaun ita tenke buka halo nune’e.

Ha’u fiar ke’e nia, DR. Rui Araujo bele, tan ba nia ema ida ke moos i onestu no nia hetan apoiu politiku maka’as mai husi fundador hotu-hotu nasaun ne’e ninian. Nia hetan apoiu Maka’as mai husi Maun Xanana, apoiu maka’as mai husi Maun Prezidenti Taur Matan Ruak, apoiu maka’as mai husi ha’u, apoiu maka’as mai husi DR. Mari Alkatiri, apoiu maka’as husi Maun Lu-Olo no apoiu maka’as mai husi Estadu Maijor Jeneral Lere. Portantu ne’ene ami sira ne’e hanesan airin bo’ot ida ke haleu nia metin. Ho apoiu politika sira ne’e di’ak tebtebes no maka’as ba nia para nia halo nia servisu no reforma ne’ebe tenke halo.

Bu’at barak ke la’o la di’ak hanesan gasta mina ba kareta arbiru, kareta estadu nian barak demais, motor estadu nia barak demais, taxa eletrisidade arbiru, uza air condisionariu iha edifisiu publiku arbiru la taka maske ema la servisu iha ne’eba, Ministru sira ba estranjeiru ke rezultadu dala ruma ita la hatene. Nune’e husu ba Primeiru Ministru kua viajen sira hotu-hotu tan ba tinan rua ho balun de’it ona, se sira halo viajen nafatin entaun signifika ke la iha tempu liu tan halo servisu iha rai laran ho rigor nune’e sei susar atu hetan rezultadu di’ak iha Governu ida ne’e nian.

Husu mos ba Deputadu sira atu kua sira nia viajen hotu-hotu tan ba viajen halo ona lubuk ida nune’e di’ak liu konsentra ba situasaun domestiku. Tenke hare didi’ak korrupsaun, nune’e ha’u halo apellu ba maun alin sira iha Governu, maun alin sira iha administrasaun publika so’e tiha bu’at sira ne’e tan ba ita nia instituisaun KAK, Prokuradoria da Republika no Tribunal hafuhu hela ita.

Instituisaun sira ne’e komesa bo’ok a’an maka’as nune’e se maka lakohi problema ho tribunal maka di’ak liu so’e tiha Korrupsaun. Ko’alia kona ba ida ne’e ha’u fiar ke ita bele hatun Korrupsaun maka’as. Ha’u fiar ida ne’e bele akontese. Ha’u fiar ke ita sei konsege hetan no halo ekonomia di’ak no gasta menus gazolina no gasta menus viajen.

Ha’u triste ke Ministru Edukasaun. Bendito Freitas, kuandu Primeiru Ministru hili nia, ami hotu-hotu kontente tan ba hanoin ke nia atu halo servisu di’ak, afinal la la’o. Ministru saude mos saude la la’o.

Portantu bu’at rua ne’e, airin rua ne’e, edukasaun ho saude ne’e. DR. Rui Araujo iha kompetensia para kaer didi’ak ho Lasama no Enjineiru Estanislao da Silva ne’ebe ka’er ekonomia ho agrikultura. Tan ba ita hare tinan hitu nia laran agrikultura iha eis Ministru Mariano Assanami Sabino nia liman rezultadu saida? Tinan rua ho balun mai ne’e tenke hadi’a agrikultura ne’e didi’ak para garante seguransa alimentar. Ita hasai osan barak ba agrikultura maibe ladun fokus entaun posibel ohin ita kontinua nafatin ho importasaun hahan lubuk lo’os husi liur. Entaun ne’e DR. Rui Araujo bele buka hadi’a servisu sira ne’e.

TS : Ita bo’ot hanesan eis Ministru Negosiu Estranjeiru iha Primeiru Governu no diplomata numeru um iha nasaun ne’e, tan ba sa mak ita bo’ot rekomenda liu husi ita bo’ot ninia Fanpage husu Governu atu taka tiha embaixadas Timor-Leste ninian iha nasaun balun no tuir ita bo’ot ninia hanoin problema principal saida de’it maka mosu iha Ministeiru Negosiu Estranjeiru?

RH : Portantu tan ba ita nia folin mina tun nune’e Timor-Leste iha razaun no justifikasaun para esplika ba rai balun ke tan ba ita nia reseitas mina tun maka’as entaun Governu tenke halo ekonomia poupansa, poupa osan. Poupa osan nusa? Taka embaixada balun tan ba rai hotu-hotu halo nune’e, la’os Timor-Leste de’it maka atu halo. Ita hare ke Inglatera ke potensia bo’ot ida, uluk komesa tinan sanolu nia laran, sira komesa taka ona embaixada balun iha rai importante. I hare rai barak iha Europa halo nune’e taka embaixada. Ne’eduni la’os sira ne’ene la’os rai importante. Sira rai importante ba ita mas se ita iha osan lubuk ida ka ita nani iha osan laran hanesan nain iha tasi laran ne’e entaun ita bele mantein embaixada sira ne’e. Mas la’e.

Alein disso ita loke embaixada, loke embaixada barbarak maibe embaixador ho kualidade la iha. Diplomatas ita nian, barak iha Ministeiru Negosiu Estranjeiru ne’e hili arbiru de’it, Ingles la ko’alia. Atu tama iha Ministeiru Negosiu Estranjeiru kriteiru maka tenke iha minimu bacharelatu, ida ne’e husi UNTL ka husi UNPAS ou husi (rai) liur nian maibe tenke ko’alia Ingles ho moos. Diplomasia la’os la’o ho lian Tetun ou ho Bahasa Indonezia. Diplomasia la’o liu-liu ho Ingles, la’o ho lian Frances, lia fuan ruma liu tan mak hanesan lian Espaniol, di’ak liu tan se hatene lian Xina, di’ak liu tan.

Portantu Ministru Estranjeiru, Hernani Coelho esperiensia maka’as. Nia uluk hanesan embaixador iha Australia, iha Korea do sul, ha’u nia Xefe Gabinete Adjuntu no nia uluk servisu tiha ona ho UNDP (PNUD) ka ONU no nia mak uluk loke kantor Timor-Leste nian iha Guinea Bissau I nia ema ida ke badinas tebtebes tuir ha’u hare. Nune’e duni ha’u konfiante ke nia bele hadi’a Ministeiru Negosiu Estranjeiru.

Ha’u hateten ona ba nia, ha’u pronto fo tulun ba nia para fulan-fulan ha’u bele ba iha Ministeiru Negosiu Estranjeiru halo konferensia iha Akademia diplomasia ne’ebe loke tiha ona tinan rua liu ba, iha fatin di’ak lo’os no iha infra estrutura di’ak lo’os maibe la fungsiona. Ha’u bele ba iha ne’eba tulun halo kursu diplomasia ba ita nia elementus sira.

Mas ha’u hateten kedas ha’u la ba iha ne’eba atu ko’alia Tetun ka Portuges tenke ko’alia Ingles. Portantu se maka la hatene ko’alia lian Ingles maka sei la aproveita. Portantu ha’u ba halo konferensia iha ne’eba entaun ha’u halo ho Ingles. Ha’u la’os halo ho Tetun ka Portuges ou Bahasa Indonesia. Portuges Importante Tebtebes, Bahasa Indonesia Importante tebtebes maibe ne’e hanesan obrigatoriu ita tenke hatene duni. Portuges tenke hatene duni no ha’u hateten Bahasa Indonesia mos importante tebtebes devia hatene. Maibe para diplomasia Internasional ita hotu-hotu diplomatas tenke haka’as a’an ko’alia lian Ingles. Se maka hakarak tuir kareira diplomasia maka tenke haka’as nia a’an rasik. Iha Dili laran ne’e kursu Ingles iha, bele ba hare kursu sira ne’e lokraik ka kalan ba estuda.

Ha’u triste tebtebes kuandu ha’u hare diplomata barak ita nian iha rai liur (estranjeiru), ko’alia Ingles mos la hatene. Ha’u la hatene oin sa maka sira halo desizaun haruka ema sira ne’e ba liur nune’e. Tan sa maka la haruka seluk? Tan ba iha Ministeiru Estranjeiru ha’u hatene ke iha elementus balun ke di’ak. Iha jovens ke ko’alia Ingles di’ak, ko’alia lian portuges di’ak no iha kursu. Agora atu haruka ba liur, hanesan ba Nova Yorke ka rai ne’ebe-ne’ebe de’it maka Ingles la iha, ne’e problema.

Mas la’os de’it Ministeiru Negosiu Estranjeiru maibe administrasaun publika en jeral tenke hadi’a. Ne’e Primeiru Ministru, DR. Rui Maria de Araujo hatene ona I nia kuinese di’ak liu fali ha’u.

TS : Ita bo’ot dehan katak ita bo’ot kuinese didiak Primeiru Ministru DR. Rui Araujo no fiar katak ho ninia lideransa maka Governu ne’e sei halo mudansas balun maske ninia tempu mos badak los. Sa ida maka halo ita bo’ot fiar metin los ne’e?

RH : Ha’u dezde tinan sanolu ona maka apoia nia (DR. Rui Araujo). Dezde ami hamutuk iha Primeiru Governu, tu’ur iha ne’eba, iha reuniaun Konsello dos Ministrus. Ha’u observa no hare membru Governu ida ne’ebe maka matenek no badinas estuda. Barak, iha primeiru Governu Konstitusional ne’e, ita hare ema hanesan Estanislao da silva, di’ak lo’os. Nia hasai kursu bo’ot iha Mozambique, iha Australia, Iha India nune’e kona ba Agrikultura nia hatene nune’e mos ba diplomasia nia hatene. I Ana Pessoa, ne’e Timor Oan tomak kuinese ona katak nia kompetensia lo’os no seria tebtebes. Nia ne’e la halimar. Sira ne’e iha Primeiru Governu Konstitusional.

Ha’u hare Rui Araujo, iha momentu ne’eba, nia independenti I nia la’os FRETILIN. La iha dokumentus ida ke nia la estuda. Mezmu ke la’os dokumentus Ministeiru Saude nian maske bele Ministeiru Agrikultura ninian, bele Ministeiru Justica ninian, bele Ministeiru Transpotes ho Telekomunikasaun nian kuandu ba Konsello Ministru ne’e tenke hare tan ba ko’alia kona ba bu’at sira ne’e hotu-hotu. Nia (DR. Rui Araujo) hanesan membru Governu ida ne’ebe estuda kada dokumentus sira ne’ebe lori ba Konsello Ministrus nian, nia estuda hotu.

Ne’e duni ha’u hateten, primeiru nia (DR. Rui Araujo) seriu tebtebes, tan ba nia formasaun mediku ne’e signifika nia kapasidade analize kliniku di’ak lo’os. Kursu rua maka tulun ita halo analize di’ak. Ida, kursu Direitu ka Lei no ida seluk maka kursu Mediku. Kursu rua ne’e prepara ita di’ak lo’os para halo estudus no analize bu’at oioin. I DR. Rui Araujo, tan ba nia ema mediku no nia ema seriu ida entaun nia estuda. Ne’e duni ha’u konfiante tebtebes ke nia sei halo servisu di’ak no nia sei hatudu ba povu tomak I bam undo tomak ke it abele konfia jerasaun foun ida ne’e. Nune’e duni mos ha’u halo apello ba jerasaun foun ne’e, jerasaun Santa Cruz, jerasaun Renetil no jerasaun rede klandestina mos. Tan ba rede klandestina ne’e hahu la’os iha tinan 1975. Ne’e hahu kuandu depois baze de apoiu komesa monu no Maun Xanana simu todan nu’udar lider rezistensia ne’e mak hahu komesa bo’ok a’an iha zonas okupadas. Portantu jerasaun foun sira tenke buka fo apoiu didi’ak ba maun DR. Rui Araujo tan ba tempu mak ida ne’e tenke hatudu ba povu ke jerasaun foun preparadu.

Ami (jerasaun tuan) fo apoiu nafatin. Mai ha’u la buka tan ona poder politiku iha Timor-Leste. Ha’u nia poder maka fo konsello de’it, influensia de’it maibe buka foti nafatin Timor-Leste nia naran iha rai liur iha fatin hotu-hotu ba ha’u ba. Iha ha’u nia facebook ne’e, ha’u hakerek barak bu’at ne’ebe pozitivu. Kona ba bu’at ne’ebe negativu ha’u husik ba jornalista sira maka hakerek, ha’u la’os ona jornalista. Portantu iha ha’u nia facebook ne’e ha’u tau bu’at ne’ebe pozitivu iha Timor-Leste. Ha’u la’os atu halo fali investigasaun kona ba investigasaun ne’e Jose belo maka halo. Agora ha’u hakerek bu’at ne’ebe pozitivu foti Timor-Leste nia naran. Ha’u nia facebook ne’e kada semana-semana ema rihun atus lima to’o tokon ida maka hare. Portantu ha’u nia kontribuisaun maka marketing politiku no diplomasia Timor nian iha mundo. Maibe ha’u sei kolabora nafatin ho Prezidenti da Republika no Primeiru Ministru wainhira presiza ha’u nia tulun iha nasaun nia laran.

TS : Hanesan ema ne’ebe mos hatene difikuldades iha nasaun ne’e nune’e bele nota katak espektativas Povu Timor-Leste ninian maka’as tebes atu Governu resolve lalais sira nia preokupasaun balun. Tuir ita bo’ot ninia hanoin programa dezenvolvimentu iha area saida de’it maka presiza prioritize tebes iha momentu ida agora daudaun ne’e?

RH : Prioridade Governu nian barak maibe ha’u nia hanoin iha area rua maka nia (Primeiru Ministru) tenke buka hadi’a didi’ak lala’is ne’e maka ida, edukasaun no ida fali tan maka saude tan ba area rua ne’e maka sei sai hanesan futuru prezente no futuru Timor ninian.

Atu hamos administrasaun publikas ne’e mos prioridades maibe sei bele tan ba hahu agora, ba tinan rua ka tolu nia laran ita bele deklara katak adminnistrasaun publikas hadi’a ona.

Mas Edukasaun ho Saude labele hein. Ne’e mos kadeiras, mejas, be mos, sintina, biblioteka no merenda escolar. Bu’at ida ke ita hare ne’e hanesan bu’at ida administrative no bu’at ida ke lojistiku bele resolve tan ba iha orsamentu sosa fahe. Inspeksaun escolar tenke didi’ak ne’e para mestre sira labele falha, portantu setor rua ne’e maka importante.

Klaru ke setor seluk maka kombate kontra korrupsaun, ha’u fiar ke ita sei bele manan luta ida ne’e. I aproveita tempu ha’u ha’u halo apello ba poder judisial, ha’u apello ba alin sira juiz sira ho prokurador sira katak kuandu iha kazu estuda didi’ak ho tempu no hakmatek ho laran malirin prosesu sira ne’e para keta halo sala. Dala ruma ita bele tentasaun atu halo perseguisaun ruma karik, odiu ho vingansa ruma karik, ne’e la lo’os. Ita nia a’an respeitu maka manan kredibilidade iha nasaun iha mundo ne’e ho hatudu nia kompetensia teknika, kompetensia professional no tenke hatudu nia integridade.

Ne’e duni ha’u haraik a’an bo’ot ida halo apello ba sira, kuandu ka’er prosesu ida, ita ka’er ho kompetensia maibe ka’er mos ho fuan no ho paisaun. Tan ba ita nia nasaun ne’e frajil tan ba ne’e poder hat ne’e tenke kolabora. Poder judisial tenke kolabora ho poder lejislativu, kolabora ho prezidensia ho governu. Governu tenke fo meus ba poder judisial para sir abele servisu didi’ak. Governu fo meus hanesan lojistika, infra estrutura no dignidade fo sira tan ba ita sei iha prosesu hari nasaun ne’e I nasaun ne’e sei frajil. Nasaun ne’e dame no paz sei abut forte. Ne’eduni poder hat ne’e tenke tu’ur ko’alia.

Uluk ha’u nu’udar Prezidenti da Republika, ha’u hasoru barak ho DR. Claudio Ximenes. Iha momentu ne’eba ha’u ba to’o nia kantor ko’alia no rona nia I dala ruma nia oferese a’an mai ha’u nia kantor. Ne’e normal dialogu institusional maibe ami la ko’alia kona ba kazu konkretu ne’ebe iha julgamentu maibe ko’alia de’it kona ba papel judisial ninian. Kona ba difikuldades saida, sira presiza saida. Dialogu entre poder judisial ho Governu ne’e tenke halo tan ba Primeiru Ministru DR. Rui Araujo, kondisaun di’ak tan ba nia ema foun para halo dialogu ho poder judisial hodi fo apoia ba sira.

TS : Estadu Timor-Leste deklara ona grupu Konsello Revolusaun Povu Maubere/FRETILIN Movimentu ne’ebe lidera husi Mauk Moruk hanesan grupu  ilegal no estadu ninia forsa agora daudaun halo hela operasaun konjunta kontra grupu ne’e. Karik ho existensia situsaun ida ne’e bele fo impaktu negativu ba imajen Timor-Leste ninian iha mundo internasional?

RH : Ha’u la fiar ke ne’e hanesan ameasa ida. Ha’u hare ba instituisaun Forsas Armadas, instituisaun Polisia metin lo’os tuir orgaun soberania sira ne’ebe eleitu. Ohin Prezidensia da Republika, Parlamentu ho Governu la’o di’ak lo’os. Nune’e mos partidu opozisaun sira mos kolabora di’ak ho Governu portantu ha’u la preokupa ho situasaun ida ne’e.

Maibe ha’u mos hateten se sei iha fatin atu halo dialogu di’ak liu bolu Mauk Moruk, dala ida tan nusa maka la ko’alia ho Amo Bispo Baukau para nia ba to’o iha foho para buka Mauk Moruk atu lori nia mai Baukau depois para ko’alia fila fali. Ema Timor oan lubuk ida ona maka mate nune’e labele iha tan ida maka mate.

I ha’u mos halo apello ba Mauk Moruk ne’ebe ha’u uluk nu’udar jovens no labarik moris iha Laga ne’ebe ha’u kuinese nia. Iha 2007 lembra ha’u nia kampania ba prezidenti ninian ha’u lanca iha Laga hamutuk ho L7. Populasaun Laga maka fo votus maka’as ba ha’u iha 2007. Ha’u kuinese sira nia terus no susar i ha’u kuinese sira servisu badinas tebtebes tan ba ema Laga ne’e servisu maka’as hanesan Xina sira.

I Tan ba situasaun ne’e, entaun sira mos la hakmatek inklui povu Kelikai no Baguia mos la hakmatek. Ne’e duni ha’u halo apello ba Mauk Moruk katak se fose ha’u mak iha ne’e duni, no sekarik ha’u seida’uk fila ba Amerika maka ha’u rasik sei ba ko’alia ho nia atu hapara tiha bu’at ida be revolusaun ne’e tan ba revolusaun ne’e liu tiha ona I agora ita bolu konstrusaun ita nia nasaun no konstrusaun ita nia ekonomia.

Tempo Semanal