Dili,
TEMPO SEMANÁL - Iha loron 17 Marsu, 2015 Organizasaun Naun Governmental La’o
Hamutuk hakerek karta ida ba Komisaun Nasionál Aprovisionamentu (CNA). Liu husi
karta ida ne’e La’o Hamutuk husu atu CNA labele asina kontratu ho valor tokon
$3.8 atu halo dezeñu preliminariu ba Planta LNG iha Beaçu.
Karta protesta ida ne’e atu responde ba CNA nia notifikasaun kona ba Intensaun atu Aprova (Intend to Award, ITA) tender “Servisu Konsultadoria ba Estudu Dezeñu Preliminariu ba planta LNG iha Timor-Leste” (“Consultancy Services for Pre-Front End Engineering Design (Pre-FEED) Study for LNG Plant Timor-Leste”).
Tuir planu kontratu servisu ida ne’e sei fó ba kompañia Foster Wheeler Energy Limited (Reinu Unidu) ho total orsamentu tokon $3.8. Iha avizu ida ne’e hateten katak, CNA sei responde ba protestu ruma ne’ebé mak halo iha loron lima nia laran hafoin notifikasaun ida ne’e fó sai.
Ne’e duni, La’o Hamutuk hato’o karta protesta atu Governu labele gasta osan saugate de’it ba projetu ida ne’e tanba projetu ne’e sei depende de’it ba gas husi Greater Sunrise nian atu dada kadorasmai Timor-Leste .
Agora daudaun, dezenvolvimentu Greater Sunrise paradu hela hodi hein ba
rezultadu negosiasaun no problema seluk tan, ne’ebé sei presiza hein ba tinan
barak molok produsaun gas husi Greater Sunrise nian ne’e bele dezenvolve.
La’o Hamutuk hanoin katak projetu ida ne’e bele iha posibilidade atu dezenvolve bainhira kondisaun hirak tuir mai ne’e iha ona:
Governu Timor-Leste no Australia presiza konkordansa ofisiál kona ba fronteira maritima ka mínimu liu tenke iha akordu ba longu prazu kona-ba unifikasaun Sunrise, lei sira ne’ebé aplikavel, no fahe reseita no risku nian.
Timor-Leste, Australia no parseiru konsorsiu sira presiza iha konkordansa katak dezenvolvimentu kampu Sunrise ne’e tenke kanaliza ba Beaçu.
Kadoras gas Sunrise no Planta LNG tenke iha viabilidade komersiál; investidor sira tenke iha konfiansa katak projetu ne’e sei fó retornu. Ho situasaun folin gas natural nian ne’ebé tun maka’as dezde tinan hirak kotuk ba, aumenta ho situasaun folin mina global ne’ebé foin lalais ne’e tun, signifika valor rezultadu husi Sunrise mós tun. Ida ne’e halo kompañia barak lakohi atu investe iha dezenvolvimentu ba kampu foun sira iha ne’ebé de’it. Daudauk ne’e, Woodside hapara servisu hotu ba projetu Sunrise.
Investidor sira, inklui kompañia privadu ka kompañia nasionál hanesan TimorGAP, presiza iha osan ne’ebé adekuadu no serteza ne’ebé sufisiente katak sira nia investimentu sei iha duni lukru molok deside hala’o projetu ne’e. La’o Hamutuk husu atu Governu halo análize ne’ebé kle’an liután; molok halo investimentu ba projetu ne’ebé karun no risku tebes wainhira peritu komersiál sira konklui ona katak investemente ba dezenvolvimentu ida ne’e sei la fó lukru ba sira. La’o Hamutuk la konkorda ho Ministru Petróleu nia deklarasaun ne’ebé hateten Timor-Leste prontu sosa parte kompañia sira ne’ebé lakohi atu dezenvolve Sunrise.
Timor-Leste seidauk iha kapasidade natoon atu hala’o projetu LNG ida ne’e. Projetu ida ne’e difisil tebes, komplikadu tebes atu evalua, atu planu, jere, harii, opera no deskarga. Projetu Tasi Mane mak ezemplu ida tanba sofre ona atrazu dala barak, mudansa ba planu sira, gasta osan de’it no la iha transparénsia no kontabilidade. Kompañia nasionál TimorGAP seidauk iha maturidade no prestasaun ne’ebé sufisiente atu realiza ka jere projetu Planta LNG ida ne’e.
Sestu Governu Konstitusionál tenke determina ninia prioridade no planu foun sira, lori kontekstu polítika no finanseiru foun ba Timor-Leste no ekonomia petroleum.
La’o Hamutuk hare katak projetu Tasi Mane ne’ebé hahú husi 2009 to’o oras ne’e seidauk klaru. Públiku seidauk hatene osan hira mak sei investe no retornu saida de’it mak Timor-Leste sei hetan. Iha tinan 5 nia laran Timor-Leste gasta ona liu tokon $20 ba esplorasaun opsaun kadorasmai Timor-Leste no karik
gasta mós montante ne’ebé hanesan hodi selu kustu legal sira.
Governu tenke gasta osan ho kuidadu. Iha fulan kotuk La’o Hamutuk haruka karta aberta ida ba Governu atu komesa redús montante Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2015 tanba folin mina ne’ebé tun no folin moeda dolar Amérika ne’ebé sa’e fó impaktu rendimentu ne’ebé menus husi mina-rai no investimentu iha moeda seluk. Maski Ministériu Finansas rejeita La’o Hamutuk nia rekomendasaun sira, La’o Hamutuk nafatin fiar katak presiza foti konsiderasaun ho kuidadu molok Timor-Leste komete despeza adisionál ba projetu sira ne’ebé nia benefísiu la klaru.
Kompañia Mina-rai Nasionál TimorGAP rasik seidauk iha kapasidade ne’ebé natoon atu hala’o servisu ho magnitude boot hanesan planta LNG ida ne’e. Planu ba estudu FEED ne’e hahú kedas iha 2012 no hahú aloka orsamentu iha 2014, maibé to’o agora foin mak atu aprova servisu ba estudu dezeñu Pre-FEED.
La’o Hamutuk hanoin katak di’ak liu Timor-Leste hein atu kondisaun sira iha leten ne’e atinje ona. Wainhira kondisaun hirak ne’e kumpri ona mak se estudu hatudu katak planta LNG sei fó duni benefísiu ba Timor-Leste, ekonómiku no mós sosiál, mak bele komesa ho investimentu ba servisu hirak ne’e. Atu atinje kondisaun hirak ne’e sei lori tempu ne’ebé naruk.
Primeiru Ministru Rui Maria Araújo antes ne’e promete katak, “Ita labele kontinua fó dalan ba gastu naranaran, no ba uza osan públiku ho dalan ne’ebé la efisiente”.
La’o Hamutuk hanoin, “la matenek atu sakrifika osan sira ne’ebé bele aloka ba dezenvolvimentu iha area sira ne’ebé daudaun ne’e importante liu, hanesan saúde, edukasaun, be moos no saneamentu duke soe osan ba projetu sira ne’ebé seidauk importante”.
La’o Hamutuk hanoin katak, “adjudikasaun ba estudu preliminariu ida ne’e sei gasta osan de’it no fó benefísiu liu ba kompañia internasionál sira ne’ebé aproveita situasaun Timor-Leste nian hodi buka lukru”.
Iha parte seluk tuir deklarasaun Partidu Demokratiku iha Parlamentu nasional kestiona mos ba Ministeiru relevante atu aprezenta rezultadu estudu viabilidade ne’ebe ninia kustus wain los ba orsamentu jeral do Estadu.
Karta protesta ida ne’e atu responde ba CNA nia notifikasaun kona ba Intensaun atu Aprova (Intend to Award, ITA) tender “Servisu Konsultadoria ba Estudu Dezeñu Preliminariu ba planta LNG iha Timor-Leste” (“Consultancy Services for Pre-Front End Engineering Design (Pre-FEED) Study for LNG Plant Timor-Leste”).
Tuir planu kontratu servisu ida ne’e sei fó ba kompañia Foster Wheeler Energy Limited (Reinu Unidu) ho total orsamentu tokon $3.8. Iha avizu ida ne’e hateten katak, CNA sei responde ba protestu ruma ne’ebé mak halo iha loron lima nia laran hafoin notifikasaun ida ne’e fó sai.
Ne’e duni, La’o Hamutuk hato’o karta protesta atu Governu labele gasta osan saugate de’it ba projetu ida ne’e tanba projetu ne’e sei depende de’it ba gas husi Greater Sunrise nian atu dada kadoras
La’o Hamutuk hanoin katak projetu ida ne’e bele iha posibilidade atu dezenvolve bainhira kondisaun hirak tuir mai ne’e iha ona:
Governu Timor-Leste no Australia presiza konkordansa ofisiál kona ba fronteira maritima ka mínimu liu tenke iha akordu ba longu prazu kona-ba unifikasaun Sunrise, lei sira ne’ebé aplikavel, no fahe reseita no risku nian.
Timor-Leste, Australia no parseiru konsorsiu sira presiza iha konkordansa katak dezenvolvimentu kampu Sunrise ne’e tenke kanaliza ba Beaçu.
Kadoras gas Sunrise no Planta LNG tenke iha viabilidade komersiál; investidor sira tenke iha konfiansa katak projetu ne’e sei fó retornu. Ho situasaun folin gas natural nian ne’ebé tun maka’as dezde tinan hirak kotuk ba, aumenta ho situasaun folin mina global ne’ebé foin lalais ne’e tun, signifika valor rezultadu husi Sunrise mós tun. Ida ne’e halo kompañia barak lakohi atu investe iha dezenvolvimentu ba kampu foun sira iha ne’ebé de’it. Daudauk ne’e, Woodside hapara servisu hotu ba projetu Sunrise.
Investidor sira, inklui kompañia privadu ka kompañia nasionál hanesan TimorGAP, presiza iha osan ne’ebé adekuadu no serteza ne’ebé sufisiente katak sira nia investimentu sei iha duni lukru molok deside hala’o projetu ne’e. La’o Hamutuk husu atu Governu halo análize ne’ebé kle’an liután; molok halo investimentu ba projetu ne’ebé karun no risku tebes wainhira peritu komersiál sira konklui ona katak investemente ba dezenvolvimentu ida ne’e sei la fó lukru ba sira. La’o Hamutuk la konkorda ho Ministru Petróleu nia deklarasaun ne’ebé hateten Timor-Leste prontu sosa parte kompañia sira ne’ebé lakohi atu dezenvolve Sunrise.
Timor-Leste seidauk iha kapasidade natoon atu hala’o projetu LNG ida ne’e. Projetu ida ne’e difisil tebes, komplikadu tebes atu evalua, atu planu, jere, harii, opera no deskarga. Projetu Tasi Mane mak ezemplu ida tanba sofre ona atrazu dala barak, mudansa ba planu sira, gasta osan de’it no la iha transparénsia no kontabilidade. Kompañia nasionál TimorGAP seidauk iha maturidade no prestasaun ne’ebé sufisiente atu realiza ka jere projetu Planta LNG ida ne’e.
Sestu Governu Konstitusionál tenke determina ninia prioridade no planu foun sira, lori kontekstu polítika no finanseiru foun ba Timor-Leste no ekonomia petroleum.
La’o Hamutuk hare katak projetu Tasi Mane ne’ebé hahú husi 2009 to’o oras ne’e seidauk klaru. Públiku seidauk hatene osan hira mak sei investe no retornu saida de’it mak Timor-Leste sei hetan. Iha tinan 5 nia laran Timor-Leste gasta ona liu tokon $20 ba esplorasaun opsaun kadoras
Governu tenke gasta osan ho kuidadu. Iha fulan kotuk La’o Hamutuk haruka karta aberta ida ba Governu atu komesa redús montante Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2015 tanba folin mina ne’ebé tun no folin moeda dolar Amérika ne’ebé sa’e fó impaktu rendimentu ne’ebé menus husi mina-rai no investimentu iha moeda seluk. Maski Ministériu Finansas rejeita La’o Hamutuk nia rekomendasaun sira, La’o Hamutuk nafatin fiar katak presiza foti konsiderasaun ho kuidadu molok Timor-Leste komete despeza adisionál ba projetu sira ne’ebé nia benefísiu la klaru.
Kompañia Mina-rai Nasionál TimorGAP rasik seidauk iha kapasidade ne’ebé natoon atu hala’o servisu ho magnitude boot hanesan planta LNG ida ne’e. Planu ba estudu FEED ne’e hahú kedas iha 2012 no hahú aloka orsamentu iha 2014, maibé to’o agora foin mak atu aprova servisu ba estudu dezeñu Pre-FEED.
La’o Hamutuk hanoin katak di’ak liu Timor-Leste hein atu kondisaun sira iha leten ne’e atinje ona. Wainhira kondisaun hirak ne’e kumpri ona mak se estudu hatudu katak planta LNG sei fó duni benefísiu ba Timor-Leste, ekonómiku no mós sosiál, mak bele komesa ho investimentu ba servisu hirak ne’e. Atu atinje kondisaun hirak ne’e sei lori tempu ne’ebé naruk.
Primeiru Ministru Rui Maria Araújo antes ne’e promete katak, “Ita labele kontinua fó dalan ba gastu naranaran, no ba uza osan públiku ho dalan ne’ebé la efisiente”.
La’o Hamutuk hanoin, “la matenek atu sakrifika osan sira ne’ebé bele aloka ba dezenvolvimentu iha area sira ne’ebé daudaun ne’e importante liu, hanesan saúde, edukasaun, be moos no saneamentu duke soe osan ba projetu sira ne’ebé seidauk importante”.
La’o Hamutuk hanoin katak, “adjudikasaun ba estudu preliminariu ida ne’e sei gasta osan de’it no fó benefísiu liu ba kompañia internasionál sira ne’ebé aproveita situasaun Timor-Leste nian hodi buka lukru”.
Iha parte seluk tuir deklarasaun Partidu Demokratiku iha Parlamentu nasional kestiona mos ba Ministeiru relevante atu aprezenta rezultadu estudu viabilidade ne’ebe ninia kustus wain los ba orsamentu jeral do Estadu.
Sem comentários:
Enviar um comentário