Lere: MM Hatan Uluk Ba Justisa Hafoin Dialogu – PN Konsidera Halimar Ho Estadu

Xefe Estadu Maior Falintil Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL) Major Jeneral (Majen) Lere Anan Timur hatete, importante maka Mauk Moruk (MM) tenke hatan uluk ba justisa hafoin maka halo dialogu tanba dialogu buat kiik ida.

Nune’e tuir, Lere katak, Forsa operasaun konjunta bele para iha kualker hora I kualker tempu maibe importante maka Mauk Moruk kopera ho Justisa tanba dadaun ne’e husi ibun ba ibun dehan dialogu maibe dialogu laiha fatin.

“Primeiru Justisa maka iha fatin ,depois justisa hotu maka dialogu ne’e dialogu buat ki’ik ona. Tanba ne’e hau husu deit hau nia maun Mauk, ita nudar mane nudar politiku, ita nudar matenek mai tuba rai metin ba justisa,”afirma Lere Anan ba Jornalista sira iha hotel Beach Garden, Praia dos Coqueiros Dili, Sesta (24/07/2015).

Tuir Lere Katak, Justisa maka sei determina lialos konaba los ka sala ,tanba ne’e husu ba maun Mauk Moruk lalika sakrifika an ,lalika subar tanba subar tempu laiha ona tanba tempu ona hamutuk ho povu ,nai ulun sira hodi dezemvolve Timor Leste,tanba tempu subar ultrapsa ona.

Lere rasik partisipa iha reuniaun konsellu interministerial seidauk rona imformasaun konaba prezidente Republika Taur Matan Ruak nomeia Laureado Nobel da Paz Jose Ramos Horta atu sai mediador ba Mauk.

“Hau nunka rona katak prezidente nomeia eis prezeidente dotor Ramos Horta Nobel da Paz atu sai mediador ba Mauk “Lere esplika.

Mauk Moruk ema desarmado ho pistola ida, uluk tiru kanek soldadu ida iha sigilaba ,se armado karik nia (Mauk Moruk) mate ona.maibe tanba desarmado maka halai fali tanba ne’e maka forsa sira hare deit tanba Mauk Laos inimigu. Lere hatete.

“Dadaun ne’e ita buka esforsu hotu hotu atu nia mai kopera ho justisa nune ita bele hatene lia los nune labele los ona ka ultimo instansia liu maka pasiensia ita maka hakarak”nia sublina.

Lere mos hatete, nia parte seidauk hasoru malu ou konfense ho Mauk Moruk, maibe antes Mauk Moruk ba kadeia nia parte hasoru malu ho Mauk.

“Hau seidauk ba hasoru Mauk Moruk, antes ne’e, nia ba kadeia ne’e mak ami nain rua hasoru malu dala rua, dala tolu, iha hau nia uma,mias nia sai husi becora hau nunka ba haosur nia,” dehan Lere.

Antes ne’e mos Ministru defeza Cirilo Cristovão hatete ,Governu nia pozisaun maka lori Mauk Moruk aprezenta ba Justisa no laiha tan dalan ba dialogu.

“Agora Dialogu ne’e kestaun ketak,mas governu nia poszisaun maka ne’e tanba rezolusaun atu husu Senor Mauk Moruk mai responsabiliza nia aktus ne’ebe maka nia halo kontra estadu”dehan Cirilo ba jornalista sira iha kuartel jeneral Fatuhada Kuarta (22/07/2015).

Signifika laiha tan dalan ba dialogu ,Cirilo hatete ne’e desizaun husi governu nian, husi Prezidente da Republika, hanesan sidadaun seluk sidadaun Timor oan balun maka hakarak aproxima ho Mauk moruk para responsavel perante ba justisa ne’e diak liu tan governu apresia.

Ikus liu nia dehan Governu firmeza ho rezolusaun katak hakarak ka lakohi tenke lori Mauk Moruk mai perante ba justisa.

Susar Atu Hetan Dalan

Nune’e mos iha sorin seluk, Sosiedade sivil, haree katak ezijensia eis Komandante Brigada Vermelha, Paulino Gama ‘Mauk Moruk’ (MM), nian atu disolve Parlamentu Nasional, retira nia kazu krime iha tribunal no retira tiha forsa Empenhamentu Operasaun Konjunta (EOK) ne’e susar atu hetan dalan.

Tuir Diretor Ezekutivu, Judicial System Monitoring Program (JSMP), Luis Oliveira Sampaio, ba JN-Diário, Segunda (27/07), iha nia servisu fatin Colmera, Dili katak, Mauk Moruk nia husu kondisaun ida disolve parlamentu nasional ne’e signifika disolve Estadu atual, Governu ho Parlamentu Nasional, ne’e akontese iha situasaun sira ne’ebe extraordinariu, Estadu la funsiona tanba krize bo’ot mosu. Maibe ne’e laiha.

“ La hatene se Mauk Moruk nian ne’e se kazu bo’ot, tanba deit iha diferensa balun ne’ebe mak tenki rezolve, esperiensia kazu akontese pasadu ninian, individu ho individu ne’e la’os entre Estadu, ne’e situasaun ida ne’ebe la hanesan ho Estadu, ne’e so politika sira mak bele hatene diak liu. Maibe tuir pratika humanu, konstituisaun kuandu disolve Governu ka Parlamentu kuandu sistema hotu-hotu la funsiona. Ne’ebe ha’u hanoin atu taka kazu ne’e iha dalan barak, normalmente so investigasaun mak konklui katak, iha evidensia ka la iha, ne’ebe sira bele kontinua koalia dialogu maibe justisa ne’e buat ketak ida ne’ebe Prezidente mos la interven, Governu mos hanesan tanba kompetensia orgaun soberanu judisial ninian,”hatete Luis.

Nia dehan, kona ba pedidu MM nian husu atu retira forsa ne’e, parese Estadu tur hanoin bele deside karik, maibe pedidu rua seluk disolve Parlamentu no retira tiha nia kazu sira ne’ebe tama iha tribunal ne’e defisil tanba situasuan normal hanesan ne’e, justisa tenki la’o nafatin.

“Se ida ne’e mak taka tiha depois iha futuru mai halo tiha problema la lori ba tribunal para hetan lia los maibe so liu deit husi dalan dialogu ne’e naran Estadu direitu demokratiku ne’e la iha ona,”fundamenta tan Luis.

Nune’e mos tuir Diretor Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro katak, pedidu Mauk Moruk atu disolve Parlamentu Nasional, no retira tiha nia kazu sira ne’ebe mak tama iha tribunal ne’e, susar atu akontese no ne’e laiha dalan.

“Ha’u hanoin nafatin dialogu maibe se mak halo krime nafatin prosesa tuir dalan justisa ne’ebe mak iha,”Manuel hatete.

Nia hatutan, atu disolve parlamentu nasional so Estadu iha emergensia nia laran, Estadu iha situasaun ne’ebe mak iha krize bo’ot nia laran, maibe agora Estadu funsiona normal, entaun pedidu MM nian ne’e la rasional.

Nune’e mos, Diretor Asia Justice And Right (AJAR), Jose Luis Oliveira hatete, pedidu ne’ebé mak MM hato’o ona ne’e la lojika.Tanba laiha sidadaun ida mak iha liur hela hakarak impoen fali nia hakarak. Tanba moris hanesan Estadu direitu demokratiku, ema hot-hotu obedese ba lei no sistema ne’ebé vigora iha rai ida ne’e.

“Ha’u hanoin la aseita ho kondisaun ne’e tanba ba justisa ne’e la’os tanba sala mak ba hatan lae, ita tenki buka lia los, bainhra kondisaun ida ne’e mak Estadu simu, signifika ita la respeita ona orgaun soberania judisial no se la respeita ona hanesan ne’e, se aban bainrua rua Mauk Moruk lidera nasaun iha tendensia atu aplika ditadura, ita moris iha rejime demokrasia tenki fiar ba orgaun Estadu, liu liu ba justisa atu buka solusaun ba ita nian problema,”dehan diretor AJAR ne’e.

Nia dehan, kona ba kondisaun, disolve Parlamentu Nasional ne’e kompetensia Prezidenti Republika nian, la’os Mauk Moruk mak iha kompetensia fali.

Tuir nia, Estadu tenki mantein pozisaun selae dignidade Estadu ida ne’e laiha kedas, tanba iha futuru mai ema ruma halo problema hakarak disolve mak Parlmentu Nasional deit no ne’e hanesan presedente ladiak.

PN Konsidera MM Halimar Ho Estadu

Nune’e mos, ,embru Parlamentu Nasionál (PN) konsidera pedidu prezidente Konsellu Revoluasaun Maubere (KRM) Paulino Gama ‘Mauk Moruk’ (MM) ne’e nudar ejijensia baratu no nakonu ho propagandas politika hodi halimar fila-fali Estado ida ne’e.

Pedidiu MM ne’ebe entrega tiha ona ba Prezidente Republika, Taur Matan Ruak iha semana rua kotuk liu ba ne’e hodi husu atu retira forsa Empeñamentu Operasaun Konjunta (EOK), dezolve Parlamentu Nasional (PN) inklui retira ninia kazu krime iha tribunal. Entretantu MM fo sai mos katak nia sei entrega an iha loron FALINTIL 20 de Agusto tinan ne’e.

“Pedidiu MM hakarak atu entrega an depois tau fali rekejitus oi-oin ne’e saida mak ida ne’e? Hau hanesan reprezentante povu ninia hanoin katak ne’e nia halimar liu ho Estado, dala ruma bosok ba ida ne’e no bosok ba ida ne’eba depois husu desolve e desolve deit, ne’ebe ita lahatene Mauk Moruk nia hakarak ne’e mak ida ne’ebe? Liafuan entrega an ne’e liafuan bosok ida para hodi hakalma tiha ema hotu nia hanoin depois atu halo asaun seluk, ne’ebe ida ne’e ba Hau la persiza konsidera,”deklara membru PN komisuan B trata ba asuntu Negosius Estrangeirus e Seguransa Nasionais, deputadu Cesar Valente “Pilotu” ba JN-Diário Segunda (27/7) horseik.

Deputadu bankada Conselho Nacional Reconstrucção Timorense (CNRT) Pilotu hatutan, pedidu retira KOK ne’e para fo espasu ba MM atu kria fila fali krize.

“Pedidu retira ne’e hanesan para hodi fo espasu e kondisaun ba sira para organiza fali krize foun, ne’e Tribunal la persiza kabun moras ho ida ne’e,”afirma deputadu Pilotu.

Nia dehan antes ne’e Estado liu husi Prezidente Republika buka meus atu rezolve problema MM nune’e delega eis prezidente Republika, Jose Ramos Horta atu halo dialogu entre Governu ho MM hodi buka solusaun ba problema MM.

“Ne’e hatudu katak Estado iha vontade, mas MM mak bobar tun sae tuir ninia arogansia rasik inttrese atu sai bot mak manipula buat sasan bar-barak halo terus povu kik,”haktuir deputadu Pilotu.

Nune’e mos deputadu bankada FRETILIN, Paulo Moniz Maia hatutan, MM laiha kompetensia atu husu fila fali retira KOK no dezolve parlamentu inklui retira ninia kazu krime iha tribunal ne’e nudar propagandas ida.

Grupo ilegal ou grupu forsa laiha kompetensia atu desolve Governu hanesan ejekutivu no Parlamentu hanesan lejislador ninia funsaun wainhira lao normal hela.

“MM ninia ejeinesia ne’e tuir Hau nia haree hanesan propagandas politika. Ejijensia ne’ebe mak dehan atu desolve ninia kazu, atu desolve parlamentu ou Governu laos kualker ema ida atu naran desolve deit tuir nia hakarak, se atu desolve parlamentu ka governu ne’e tuir konstituisaun ne’e nia halo sala, governu monu, parlamentu la halao nia atividade ka ninia funsaun ho efektivu ne’e bele desolve, mas agora funsionamentu governu hanesan ezekutivu e funsionamentu parlamentu hanesan lejislador ne’e lao normal laiha ema ida ou grupo ida naran desolve,afirma deputadu Paulo Moniz.

Deputadu Paulo Moniz akresenta katak, sidadaun hotu-hotu iha direitu atu expresa ninia hanoin, tanba TL nasaun direitu demokratiku, maibe tuir ninia dalan mos.

Antes ne’e MM fo sai ninia ejijensia hodi konsidera Governu ilegal, desolve Governu, ejije mos atu halo lalais eleisaun antisipada no seluk tan.Eus/Des/bal

Jornal Nacional