Oan sira hatodan tan inan nia susar atu sustenta moris familia

DILI----Dadalek tuan dehan “Oan barak aihan barak” koresponde moris uluk nian ne’ebé sei ho ekonomia primitivu, oan barak servisu halo to’os hodi hetan aihan barak. Maibe ohin loron, dadalek ne’e labele koresponde ona ho situasaun no kondisaun moris familia ida nia laran ne’ebé soi oan barak. Oan barak, dala barak hetok hamosu problema iha uma laran, hatodan tan naha ba inan-aman atu sustenta familia nia moris. Hanesan akontese ba familia Francisco Mendonça, 55, no Antonia Soares, 52, ne’ebé hela iha Kampun Tuti, Bebonuk, besik eskola Rainha da Paz.

Tiu Sico ho Tia Anto hela iha Kampun Tuti desde tinan 1982. Sinal destroisaun tinan 1999 hatudu iha uma ho medida metru 6x6 ne’ebé sira harii ona tinan barak nia laran. Hafoin tama ba ukun an, konsege taka deit kalen ba uma sorin deit metru 3x6 fahe ba kuartu rua hodi sira hela ba, no sorin husik hela ho kuluna besi ne’ebé hamriik la loos tiha ona hanesan ema otas tuan. 

Laiha servisu ho rendimentu ne’ebé permanente ba sira. Dalabalu Tiu Sico pinera rai henek iha Mota Komoro, dalabalu servisu iha projetu saneamentu Dili hatais kinur-kinur hodi simu osan $5,00 ba loron ida. Tia Anto dalabalu fase roupa, depende deit iha familia balu ne’ebe viziñu malu presiza nia servisu. Kazal husi Same no Laklubar ne’e soi oan na’in 10, na’in tolu fila ona, no moris ho na’in hitu. Husi na’in hitu ne’e, na’in rua ba tuir sira nia tia balu hela iha Kupang, no na’in lima mak iha Dili. Oan ikun liu mane, otas tinan 8, seidauk ka la eskola.  Husi oan sira na’in lima ne’e, na’in rua deit mak eskola. 

Iha semana liuba Tiu Sico ho Tia Anto nia oan mane ida ne’ebe eskola segundo ano iha ensinu sekundaria privadu ida iha Dili hetan taa ho katana iha knotak husi nia kolega ida ne’ebé sei viziñu malu hela. Akontesimentu ne’e hatodan tan susar familia ne’e liu-liu Tia Anto nudar inan. Horikedas fulan Janeiru liuba Tiu Sico deside ba hein uma lulik iha Holarua ne’ebé durante tinan naruk nia laran husik hela ba nia feton ida mak hein. Tia Anto ho nia oan sira lakohi tuir ba Same.

“Ha’u la toman rai malirin,” Tia Anto ne’ebé kuaze tinan 30 resin hela iha Dili fo razaun bainhira jornalista Business Timor intervista nia, kinta semana liuba iha nia uma. Nudar ema kbiit laek no analfabeta, Tia Anto la hanoin oinsa bele halo mudansa ba nia moris no mos ba oan sira nia moris iha futuru. Inan ne’e nia hanoin mak oinsa ho oan sira bele han loro-loron maski dalabarak han dala ida deit iha loron ida.

Nia rekoñese laiha kbiit atu sosa foos karon ida tomak tanba rendimentu ne’ebé nia hetan husi fase roupa la to’o. Fase roupa dala ida nia hetan osan entre dolar rua to’o lima depende roupa nia kuantidade barak ka uitoan. Tia Anto nia oan mane boot liu ho idade tinan 20 resin, hakotu nia eskola iha kuarta klase ensinu baziku deit. Nia mos laiha servisu atu bele hakmaan inan nia susar. Inan ne’e haktuir katak akontesimentu nia oan mane hetan taa kanek husi nia kolega viziñu rasik, nia hun mai husi problema osan propinas ba oan mane nia eskola ne’ebé Tia Anto seidauk selu.

Ho kondisaun lanu, nia oan mane ezije ba nia inan tenke fo osan selu eskola. Tanba osan seidauk iha, Tia Anto la fo hodi halo nia oan mane hirus no hasai liafuan kroat no tolok hasoru nia inan no aman. Tanba ne’e halo Tia Anto nia oan mane boot hirus no baku malu ho nia alin. Hatene nia alin ho kondisaun lanu, maun halai sees tiha. Maibe alin ho kondisaun lanu buka tuir nafatin nia maun no deskonfia viziñu maka subar iha uma laran.

Hanesan aikananuk “hemu barak koalia barak”, liafuan sira hasai  la sukat atu aat ka diak fakar sai mos ba familia seluk ne’ebé loloos lakohi tau kanuru tohar ba ema seluk nia uma laran. Maibe tanba problema uma laran entre maun ho alin ne’e halo da’et tan ba viziñu, halo kolega viziñu sente “tersingung” foti katana taa tiha Tia Anto nia oan mane. Iha tempu ne’e kedas lori ba ospital hodi suku kanek, no suspeitu polisia hiit kedas ba tama sela oras 72 nia laran.

Bainhira oan mane baixa iha ospital, sai mos preokupasaun boot ida ba Tia Anto atu hein. Distansia ospital iha Bidau no uma iha Komoro presiza kusta transporte loro-loron ba mai. Nune’e Tia Anto deside lori nia oan fila ba uma hafoin suku tiha kanek iha ospital. Atu kontrola ba kanek ne’e, halo deit “rawat jalan” iha sentru saude  Kampun Baru, Komoro. Kondisaun moris familia Tia Antonia nian hanesan reprezenta no hatudu retratu malahuk kondisaun moris familia maioria iha Rai Doben Timor-Lorosa’e laran ne’ebé presiza tebes hetan atensaun seriu husi estadu no governu. 

Estadu no Governu Timor-Leste dalabalu fo importansia liu tulun no fo solidariedade ba povu nasaun seluk ne’ebé dook maibe la sente no hanoin kona ba nia povu rasik ne’ebé barak mak sei moris mukit no susar atu bele han dala ida deit iha loron ida nia laran. Hanesan dadalek ida dehan “nehek iha tasi balu ita bele hateke hetan, karau-timor iha ita nia matan-fukun hateke la hetan”. (BT)

Business Timor / Carlos Malilaka