DILI - Politika
makro ekonomia governu nian hahu iha tinan 2013 mai ohin loron no ba oin mai
mak orienta ba kresimentu ekonomia ne’ebé inklusivu no sustentavel. Signifika
osan ne’ebé hodi halo dezenvolvimentu nasaun ne’e, nia benefisiu la’os ba ema
ka grupu ida rua deit maibe ema hotu tenke hetan benefisiu. Ida ne’e mak
pontu importante ida husi palestra jeral Vise Ministru Finansas Helder Lopes ba
estudante semester V Fakuldade Ekonomia no Negosiu Institute of Business (IOB)
iha seminariu loron sorin iha Kampus B Pantai Kelapa, sesta (19/06).
Liu
husi nia palestra ho titulu “Politika Governu atu hasa’e kresimentu ekonomiku
liu husi setor ekonomia real” ne’e, Helder Lopes esplika katak ho politika
ekonomia inkluzivu ne’e ema hotu-hotu bele hetan distribuisaun osan hodi halo
despeza uma kain mos boot. Despeza uma kain ne’e, tuir nia, importante
tebes nudar parte ida husi variavel sira seluk ne’ebé hasa’e kresimentu
ekonomia. Politika governu nian ba oin mos halo oinsa bele hetan rezultadu husi
eskpor tenki boot liu impor hodi bele kontribui ba kresimentu ekonomia.
Husi
periode tinan 2007-2011, Timor-Leste hetan kresimentu ekonomia ne’ebé aas liu
kompara nasaun sira seluk iha Azia Sudeste. Tuir Vise Ministru Helder Lopes,
ne’e tanba orsamentu ne’ebé boot hodi fo impaktu ba despeza (sasukat ba PIB)
mos maka’as, produsaun agrikultura sa’e, hodi halo kresimentu ekonomia
Timor-Leste sa’e. Atu hafasil estudante sira kompriende diak kona-ba ne’e,
Helder Lopes fo ezemplu hodi halo analojia orsamentu estadu ho pizza (hahan
italianu ne’ebé koñesidu) belar kabuar.
“Husi
periodu 2007 to’o 2011 mai ita komesa produs pizza ne’ebe boot no oinsa mak
bele halo kresimentu ekonomia ne’e boot,” nia hatete. Rezultadu husi
“pizza” boot ne’e mak iha 2007, kresimentu ekonomia Timor-Leste hetan 11.4%,
2008 sa’e aas liu to’o 14.3%, tinan 2009 tun ba 12.9%, tinan 2010 no 2011
tun ba 9.5%. “Depois iha tinan 2012 kresimentu ekonomia tun ba porsentu
6.4 to’o 2013 porsentu 2.8 ou ita bolu mediu prazu, entaun Timor nia politika
halai liu ba oinsa mak distribuisaun pizza ne’ebe produs ne’e tenki halo
distribuisaun ho igual.”
Katak
politika governu nian halo nusa mak pizza ne’e fera hodi fahe ba ema hotu bele
hetan. Ho politika ekonomia ne’e, tuir nia, kresimentu ekonomia sai fali
sustentavel no konsisten sa’e ba beibeik tinan ba tinan ba oin. “Uluk
governu fokus liu ba produs pizza ne’ebe boot maibe agora tenki fokus distribui
pizza hodi halo kresimentu ekonomia ne’e inkluzivu no ema hotu hetan
benefisiu.” Nia hatutan “iha tinan 2013 Timor-Leste nia kresimentu ekonomia tun
ba porsentu 2.8 maibe saida mak akontese iha ne’eba, hodi sai sasukat ida katak
agora Timor nia kresimentu ekonomia ba ona diresaun ida ne’ebe hanaran inklusif
no konsumi uma kain ne’e sa’e.”
Nia
esplika bainhira uma kain sira hahu halo kompra entaun ema hotu hetan benefisu
husi dezemvolvimentu ekonomia no konsumi uma kain ne’e sa’e depois investimentu
setor privadu tenki sa’e. Se setor privadu hahu kontribui ba
dezenvolvimentu ekonomia, ida ne’e sei bele asegura ba ekonomia TL nian. Iha
nasaun ne’ebe deit setor privadu tenke forte mak bele iha kresimentu ekonomia
sustentabel. Ba tinan 2014 no 2015, Ministeriu Finansas nia predisaun kresimentu
ekonomia 7%. Ministeriu halo prediksaun ba oin ne’e tun porsentu 7% tanba
kresimentu ekonomia sei domina husi setor publiku ka despeza governu nian.
Sofre
inflasaun aas
Vise
Ministru mos rekoñese katak durante periodu kresimentu ekonomia ne’ebe boot
ne’e, TL sofre inflasaun ou sasan nia folin sa’e. Inflasaun tinan 2010 nian 5%
sa’e ba 13% iha tinan 2011. Tinan 2012 tun fali ba 11% no 2013 tun ba 9.8%.
Maibe hahu tinan 2014 iha fulan Maiu inflasaun tun to’o 0.5%. Metas
ba inflasaun tuir politika governu nian ne’ebe sirkula iha planu estratejiku
mak entre 4-7%. Politika ida ne’e governu hakarak mantein ba oin. Politika
ne’ebe governu halo mak la presiza duni tuir kresimentu ekonomia boot maibe
asegura katak kresimentu inklusivu ho sustentabel maibe labele halo
inflasaun ida ne’ebe boot.
“Se
inflasaun kaundu boot, entaun nia implikasaun ne’e rua, primeiru hamenus
kapasidade de kompra ema nian, segundu kustu produsaun ba setor privadu sa’e,”
Helder hatete. Tuir nia bainhira kustu produsaun ba setor privadu ne’e
sa’e, sei prejudika investimentu estranjeiru hodi mai kuda nia kapital ka loke investimentu
iha ita rain. Nia fo ezemplu investor ida husi Australia iha intensaun atu mai
investe Timor-Leste maibe kustu produsaun ne’e boot liu kompara ho Indonesia,
nia sei halai liu ba Indonezia no Timor-Leste lakon. “Maibe ita hakarak
atrai investor sira mai iha Timor para bele fo kampu de traballu ba timoroan,
tanba ne’e mak governu halo politika ida halo nusa mak inflasaun ne’e labele
liu porsentu 6,” nia afirma. (BT)
Business
Timor – Mj-1
Sem comentários:
Enviar um comentário