Don Norberto: La’os Loron Kolonializmu Maibé Loron Istóriku

Maske mosu opiniaun kontra komemorasaun tinan 500 Portugés tama iha Timor maibé Bispu Dioseze Maliana, Dom Norberto do Amaral hateten komemorasaun ne’e katak ita halo festa oituan atu hanoin fila fali kona-ba portugés sira tama iha ita nia rain—inísiu ida marka ita nia istória.

“Ba ha’u, la’os loron kolonializmu maibé loron istóriku ida. Hakarak ka lakohi ita tenke lembra. Ita selebra pasadu hodi konstrui futuru di’ak liu-tan,” Bispu dehan  ba Jornaál Matadalan iha Igreja Katedral Díli, Domingu (22/11/15).

Bispu esplika ita selebra hodi haree saida maka di’ak hodi hatutan fila fali. Buat ne’ebé ladi’ak ita buka atu hadi’a fila fali, no mós sai nu’udar lisaun ida ba ita ne’ebé ukun án ona.

“Uluk, situasaun oin seluk. Agora, situasaun oin seluk. Uluk sira mai halo buat oi-oin—iha pozitivu no negativu, maibé hakarak ka lakohi ne’e ita nia istória maka ne’e. Ita tenke simu,” Amu Norberto informa.

Iha parte seluk, Eis koordenadór Conselho Popular Democrático-República Democrático Timor-Leste (CPD-RDTL), António Ai-Tahan Matak hateten istória ne’e komplikadu, tanba Frente Revolusionáriu Timor-Leste Independente (FRETILIN) kuandu kaer kilat hateten, anti kolonializmu no anti imperalizmu, maibé agora ita komemora fali kolonializmu sira nia loron.

“Ita ko’alia kona-ba evanjelizasaun tinan 500 ne’e tenki liga ba kolonializismu ne’ebé sama ain iha Timor durante 1515. Tanba ne’e maka ita labele kahor sasán bainhira istória halo ita nia jerasaun foun sira komplika istória,” António Ai-Tahan Matak hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Becora, Dili, Kuarta (18/11/2015).

Veteranu ne’e deklara, ema kolonializmu sei louva (banga) ba Timor-Leste, tanba bele komemora fali sira nia prezensa primeiru tama iha Timor-Leste, tanba kolonializmu nia loron no nia tinan bele halo hamutuk fali ho loron proklamasaun independénsia.

Matak husu revolusaun ema mate rihun atus tolu lima nulu (300.050) ne’e kona-ba saida nian. To’o ha’u ida be luta to’o fén laiha, oan laiha, uma laiha ne’e kona-ba saida nian.

 “Ha’u tenki defende ha’u nia prinsípiu ida loloos. Ha’u sei husu Prezidenti Portugal nian kona-ba define istória ne’e,” Matak kestiona.

Matak hateten komemorasaun tinan 500 evanjelizasaun ho tinan 40 independénsia, ne’e kontrária ba malu tanba kahor malu de’it. “Tinan 40 independénsia ne’e ita nia liurai sira hanesan ha’u nia avo feto ida naran Maria do Amaral (Hare Manek) Luka Viqueque ne’e kontra kedas malae mutin portugés to’o nia mate ho ema lubuk ida,” nia haktuir.

Nia hatutan, komemorasaun tinan 500 iha Oe-cusse sei la fó vantajen ba Timor-Leste tanba komemora fali kolonializmu nia loron no nia tinan. Ne’e signifika katak ema maka ukun ita.

Nia konsidera komemorasaun tinan 500 só reafirma de’it istória. “Sé enkuantu ita komemora tinan 500 hatudu katak liurai Timor ne’e ho kultura uma lisan iha foho leten ne’e, estadu Timor-Leste tenki rekoñese,” Matak informa.

Nia realsa, kona-ba komemorasaun 28 Novembru ne’e mai hosi revolusaun. Nicolao Lobato halo revolusaun iha loron 15-19 Agostu 1975, revolta kolonializmu portugés maka mai to’o proklama independénsia. Tanba ne’e maka tinan 40 independénsia ne’e labele kahor fila fali tinan 500 ne’e.

Aleinde ne’e, Deputadu Bankada Fretilin, Leonel Lisboa Marçal hatete ita la’os komemora loron kolonializmu maibé komemora loron ne’ebé ema Portugal sira mai koñese Timor, tanba ne’e komemorasaun ne’e atu fó hanoin hikas ba ita kona-ba ita nia istória.

“Ita la komemora loron kolonializmu. Ita komemora loron ne’ebé ema fiar na’in sira tama mai Timor (rohaniwan) para bele koñese Timor,” Leonel hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Parlamentu Nasional, Segunda (23/11/2015).

Nia hatutan ema idak-idak iha interpretasaun lahanesan maibé ita labele hanoin buat ne’ebé la di’ak hela de’it. Iha tempu ruma ita túr atu hanoin netik buat di’ak ruma ba ita nia nasaun ida ne’e.

Nia esplika katak Timor ne’e iha tanba iha mós ema ida maka inísia, tanba ne’e maka interpretasaun komemora loron kolonializmu ne’e sala. Ita komemora loron ne’ebé ema fiar nain sira mai deskobre ita nia rain.

Iha fatin hanesan, Vise II Prezidente Parlamentu Nasionál (PN), Aderito Hugo hatete antes de prezensa portugés sira ne’e, Timor-Leste eZiste tiha ona. Maibé, ho prezensa portugés sira ne’e hanesan istória ida ne’ebé ita tenke prezerva.

“La signifika katak ita selebra kolonializasaun mai Timor. Karakter ne’e, sim. Karakter okupasaun ne’e halo espansaun ba sira nia kolonia,” Aderito esplika.

 Nia hatutan, ita la’os atu lejítima tiha prezensa kolonializmu maibé ita selebra prezensa ida ne’ebé kontribui ba sivilizasaun identidade Timor ninian.

Hugo informa hakarak ka lakohi ita tenke selebra duni loron ida ne’e tanba marka mós istória ida ba ita nia prosesu harii nasaun ida ne’e. Tanba ne’e, ita lalika interpreta kontestu ida ne’ebé la lori vantajen ba Timor-Leste.

Entretantu, Primeiru Minístu, Rui Maria de Araújo hateten, nia laiha komentáriu ba asuntu ne’e tanba hanoin ne’e sala. “Ha’u laiha komentáriu kona-ba ida ne’e tanba ne’e sala,” dehan Rui hafoin ramata inkontru ho Xefi Estadu Taur Matan Ruak iha Palásiu Prezidensiál, Bairu-Pité, Díli, Sesta (20/11/2015).

Nia esplika, hanesan ita hotu rona hosi ita nia líder sira no mós fundadores nasaun nian ne’ebé ko’alia katak, selebrasaun ida ne’e atu selebra sivilizasaun (budaya) rua hasoru malu hodi hamosu identidade foun ba Timor-Leste (TL).

“Sivilizasaun Portugés ho Timor hasoru malu iha tinan 500 liu-ba, no liu-hosi hasoru malu ida ne’e maka hamosu identidade foun ba ita nu’udar povu no nasaun. Ida ne’e maka ita selebra, ita la’os selebra chegada do kolonializmu nian,” Xefi Governu haktuir.

Iha biban hasoru malu entre órgaun soberánia rua ne’e, ko’alia mós kona-ba preparasaun ba komemorasaun ne’e rasik. Rui hateten, preparasaun iha zona espesial Oe-Cusse ne’e la’o di’ak.

“Hato’o mós ba señor Prezidente kona-ba preparasaun selebrasaun tinan 500 inkontru sivilizasaun rua (2); Igreja ho Timor-Leste. Oras ne’e daudaun hala’o tiha feira iha ne’ebá ona no preparasaun di’ak,” nia dehan.

Kona-ba infraestrutura sira ne’ebé hala’o, nia esplika katak, iha ne’ebá (Oe-Cusse) la’os de’it atu selebra tinan 500 nian maibé infraestrutura sira ne’e iha kontestu implementasaun Zona Espesiál Merkadu nian.

“Sira ne’ebé espesífiku atu selebra tinan 500 ne’e maka monumentu Lifau ninian ho tan jadim ida iha Pante Makassar nian. Ne’e maka infraestrutura ne’ebé atu halo hodi selebra. Laiha razaun atu hateten infraestrutura seidauk prontu,” Rui afirma. (Efrem/Jon/Arif)

Matadalan