Povu Timor Leste iha Tersa (30/8), komemora
loron konsulta popular ho marsa da paz hahú husi jardim 5 de Maio to’o
Centro Convenções de Dili.
Iha marsa da paz ne’e, partisipa husi
Prezidente Parlamentu Nasional Aderito Hugo da Costa,
reprezentante Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) Knut Ostby,
membru Governu balun, sosiedade sivil, estudantes no
komunidade.
Ba komemorasaun konsulta popular dala XVII
(30/8/1999-30/8/2016) ne’e, prezidente Parlamentu Nasional (PN), Aderito Hugo
da Costa hateten katak, desizaun ba loron konsulta popular iha loron 30 de
Agosto 1999 la’os oferese deit, maibe liu husi prosesu luta ne’ebe naruk.
“Loron konsulta popular, 30 Agosto
1999 la’os oferta gratuita, maibe husi loron ne’e rezultadu husi luta naruk,
ne’ebe povu TL hahu husi bei ala sira, tinan 500 liu ba heroi sira iha tinan
1975 fo sira nia matenek, aten brani, atu deside povu ninian future,”dehan Prezidente
PN, Aderito Hugo iha ninia diskursu iha selebrasaun loron konsulta popular 30
Agosto iha Centro Convensoens Dili (CDD).
Nia esplika, kuandu povu TL hahu nia luta
iha tinan 500 liu ba, iha kedas identidade, knua no ninia uma lulik rasik,
tanba ne’e maka tinan liu ba Governu no Estado TL selebra tinan 500 atu konta
deit istoria sibelizasaun TL ninian ba memoria heroismo TL ninian. Tantu iha
tinan 1975 herois sira dala ida tan hatudu sira nia brani no matenek atu luta
kontinua bei ala sira nia mehi, hodi hetan ukun rasik an.
To’o ikus, heroi sira hanesan saudozu
Francisco Xavier, Nicolau Lobato no saudozu sira seluk, inklui sira ne’ebe sei
moris agora, lori duni rezultadu funu iha loron 30 de Agusto 1999 hodi hetan
vitoria ne’ebe sosa ho ruin no ran, terus no susar.
“Ho sofrementu sira ne’e hotu mak ohin loron
ita sira ne’e tau nafatin iha memoria ita nian, atu kontinua motiva ita kuidadu
obra lulik ne’ebe luta, ran fakar mak hetan to’o ohin loron,” hatete nia.
Nia hatutan, istoria susesu TL nian mos
rejistu istoria susesu misaun Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) nian iha mundu,
tan ne’e hodi Estado TL aproveita oportunidade iha selebrasaun tinan 17 loron
konsulta popular ninian, hato’o povu apresiasaun ba ONU ne’ebe rejista istoria
susesu ONU nian husi TL, la’os husi fatin seluk, husi TL mak ONU koalia nia
istoria susesu paz no justisa iha mundu.
Nia akresenta, istoria susesu ne’ebe ONU
rejista husi matenek, brani husi povu TL ninian, halo ita la’os deit hare ba
ita nia uma laran, maibe ita iha biban atu hare mos nasaun seluk ne’ebe ohin
loron seidauk goja principiu liberdade no demokrasia, hanesan Guinne Bissau.
Iha biban ne’e, Prezidente PN husu povu TL
atu halo reflesaun ba ida-idak ho principiu tolu hanesan, demokrasia, justisa
no dereitos humanus.
“Iha loron importante ida ne’e hau konvida
povu hotu, tantu husi joven, ferik katuas, ki’ik ko’an to’o boot atu halo
reflesaun ba Vitoria povu nian ne’ebe deside rasik iha loron 30 Agosto 1999 atu
motiva, inspira nafatin ita, ne’ebe ita tenke kuidadu obra lulik ida ne’e
hanesa Estado soberano, kuidadu regras konstitusional ne’ebe ita vigora ona iha
rai ida ne’e atu bele orienta ita hamutuk goja ita nia kompetensia li-liu ba
iha orgaun soberania sira hodi servi ita nia nasaun no povu diak liu tan,”
dehan Aderito Hugo.
Lideransa segundu orgaun soberano ne’e husu
mos ba servidor Estado sira la’os atu servi an rasik, no husik tiha misaun
pesoal ida-idak ninian hodi hare deit ba regras konstitusional ne’ebe iha,
labele monu ba tentativa oi-oin.
Halo refleksaun ba vitoria
Iha parte seluk, Vise Ministru Estatal,
Tomas Cabral sekunda, selebrasaun loron konsulta
popular ne’e hodi hanoin hikas desizaun dignu ne’ebe povu hili hodi
determina funu durante tinan 24 iha ailaran.
“Sé laiha 30 de Agostu ita
labele ukun aan. Nune’e ami ho inisiativa komemora loron ne’e ho marsa da
paz, hodi hanoin nafatin loron ne’ebe ema barak fó sira
nia vida durante tinan 17 no balun
seidauk hetan to’o agora, ita la hatene iha
ne’ebé,”hatete vise ministru estatal Tomas Cabral
ba Jornalista sira iha Centru Convencões
de Dili (CCD), Tersa (30/8).
Nia afirma, laiha orsamentu ba komemorasaun
konsulta popular ne’e, aktividade ne’eb Governu halo ne’e inisiativa estatal
nian, hodi kontinua hametin paz no estabilidade iha futuru
mai.
ONU fo homenajen ba Timoroan
Tantu iha selebrasaun loron konsulta popular
ne’e, Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) fo
homenajen ba Timor oan sira ne’ebé
luta ona no ba funu nain hirak ne’ebé
lakon sira nia vida hodi hetan
independensia.
Reprezentante Organizasaun
Nasoens Unidas (ONU) Knut Ostby hatete, loron
konsulta popular 30 de Agostu 1999 refleta,
realizasaun brani husi povu Timor hodi
ezerse sira nia direitu ba ukun rasik
aan. Iha loron konsulta popular ida ne’e
mundu hamrik hamutuk ho Timor Leste
hodi sai sasin ba dedikasaun no
dezaminasaun husi povu Timor Leste hodi
hetan paz.
“Tebes duni povu
Timor oan sira fó ona espresaun ba
ema barak iha mundu, inklui hau rasik. Povu
Timor nia brani no matenek hodi hetan paz no independensia kontinua fo
inspirasaun ba nasaun ne’ebe seidauk hetan paz,”dehan Knut Ostby.
Tuir Knut Ostby, ho marsa da paz ne’e,
hatudu povu Timor Leste katak, mudansa
gramatika ne’ebé nasaun ne’e atravesa ona
husi luta ba independensia hodi rezolve
dezafiu sira ne’ebé nasaun foun ne’e
infrenta no ba saida mak ita hare
dadaun nasaun lideransa ida ne’ebé halo
ona progresu signifikante ba paz no
dezenvolvimentu.
“Hau nia hare pontu
importante ida husi progresu ne’e mak
Timor oan sira iha esperitu unidade hodi
interpreta obstaklu hirak ne’e, hau hakarak
rekonese no apoiu Timor Leste nia
komitmentu atu fahe lisaun hirak ne’e
ho nasaun sira seluk ne’ebé infrenta
hela dezafiu hirak hanesan,”nia afirma.
Nia esplika Timor Leste
fahe lisaun murak hirak ne’e husi
tranzisaun konflitu ba dezenvolvimentu ho
mundu lideransa Governu Timor Leste nian
iha verku G7+ ba Estadu frazil sira
no ninia papel hodi halo advokasia ba
implementasaun objetivu dezenvolvimentu sustentavel
iha Estadu frazil sira ne’e luva wain
tebes, ida ne’e mak sasin husi importansia
unidade nian hametin paz no alkansa
dezenvolvimentu ne’ebé sustentavel no inklusivu.
Tantu Organizasaun Nasoens
Unidas (ONU sei kontinua parseira ho Timor Leste hodi
konstrui futuru ne’ebé nakonu ho paz
no prospero.
Povu desidi destinu TL
Iha biban ne’e, prezidente bankada Frente
Mudansa (FM) iha Parlamentu Nasional (PN) Deputadu Jose Luis Guteres hatete,
loron 30 agostu hanesan loron históriku no importante ba istoria Timor nian no
povu Timor tomak.
“ita hotu lembra iha 30 agostu 1999 povu
tomak, katuas, ferik, joven sira ba iha sentru votasaun hodi pregu no kaneta
deside destinu povu Timor Leste nian, iha mumentu ne’e mos ita labele haluha ba
sira ne’ebe fo an ho sira nia matenek, enerjia ba mate para ita bele to’o iha
loron 30 agostu,” dehan Deputadu Jose Luis Guteres.
Nia hatutan, 30 de agostu hanesan prosesu
politiku ida, prosesu da rezistensia luta pela independensia, akordu 5 de maio
iha Nova Yorke, solidaridade internasional, esforsu Frente Armada, Frente
Diplomatika, Frente klandistina, no povu tomak i Timor konsege.
Iha loron ne’e mos atu hanoin konaba
identidade nasional para bele fo liman ba malu nune’e bele hakat liu ba oin
hodi dezemvolve rai ida ne’e.
Nia dehan tan katak sem loron konsulta
popular difisil atu bele ukun an, prosesu politiku to’o 30 de Agostu ne’e
kleur.
“ita hahu kedas prosesu husi 1974 tempo
Portugal nian depois ita to’o mai iha rezistensia armada nian, durante tinan
hirak, ate iha 1999 ita deside, ne’ebe sem konsulta popular restourasaun de
independensia, ita labele dehan katak sei la konsege maibe ho prosesu da
rezistensia luta pela independensia, akordu 5 de maio iha Nova Yorke,
solidaridade internasional, esforsu Frente Armada, Frente Diplomatika, Frente
klandistina maka ita konsege halo buat sira ne’e hotu,” dehan Lugu.
Determina TL ukun rasik-an
Primeiru Ministru (PM) Rui Maria de Araújo,
husu povu Timor-Leste atu fiar nafatin ba desizaun ne’ebé maka foti iha
30 de Agustus 1999.
“Ba povu Timor Leste tomak, ita selebra
loron konsulta popular, loron ne’ebé Timor oan
tomak desidi distinu futuru Timor Leste nian. Hodi VI Governu Konstituisional
nia naran hato’o parabens ba povu Timor Leste tomak no hodi mos VI Governu
Konstituisional ninia naran hakarak apela ba Timor Oan hotu-hotu atu fiar metin
nafatin desizaun ne’ebé ita hotu foti iha 30 de Agostus 1999 katak, ita ukun
rasik a’an ita sei infrenta dezafiu no infrenta mos difikuldade,” dehan PM Rui
ba jornalista sira, bainhira halo lansamentu ba livru Fronteira Maritima, iha
salaun MNEK, Praia dos Coqueiros Dili, Segunda (29/8).
PM Rui hatutan, hamutuk hanesan povu,
hamutuk hanesan nasaun liu husi lideransa Prezidenti Republika, Prezidenti
Parlamentu Nasional ho mos Governu.
“Ita sei konsege dudu prosesu Timor Leste
ne’e ba oin, ne’e duni parabens ba povu tomak aluta kontinua,”haktuir PM Rui.
Nakonu ho korazen
Prezidente Partidu FRETILIN, Francisco
Guterres ‘Lu Olo’ hato’o parabens ba povu Timor oan tomak ne’ebe selebra loron
konsulta popular iha loron 30 Agosto 1999, iha loron ne’e povu nakonu ho
korazen hodi termina TL sai nasaun independente ida.
“Ohin loron 30 Agosto loron ida ne’ebe
nakonu ho korazen determinasaun hodi vota iha indepedensia para povu maubere
tomak dedika hodi vota ba ukun rasik an, iha loron ida ne’e atu hakru’uk ba
povu maubere tomak husi loro sa’e to’o loro monu, husi tasi feto to’o tasi mane,
hodi rekonhese imi nia valor boot teb-tebes hodi lori Timor-Leste sai husi
Indonesia,” hateten Prezidente Partidu FRETILIN, Francisco Guterres Lu Olo iha
ninia intervensaun wainhira halo kampanha iha eleisaun lideransa partidu
FRETILIN nian iha Tasi-tolu, Dili, Tersa (30/08/2016).
Nia dehan iha loron ida ne’e nia parte
hakarak husik hela nia rekonhesementu boot ba asu wain FALINTIL sira ne’ebe
funu iha foho leten durante tinan 24 nia laran, la sura sira nia kole no la
sura terus, maibe luta nafatin to’o hetan independensia ida ne’e.
“Ami nia haku’ak boot ho respeito ba sira
ne’ebe funu iha frente kladestina ne’ebe loron ba loron ho inimigu sira kahur
malu, sira bobar malu atu luta nafatin ba independensia TL ninian, nune’e mos
rekonhesementu ba sira ne’ebe luta iha frente diplomatika,” dehan Nia.
Nia dehan mos katak, sira (red-frente
diplomasia) nia luta lakolen iha minutu ida no oras ida nia laran, la’o tama
sai ba nasaun sira hotu atu lori povu maubere ida ne’e nia halerik hato’o ba mundu
tomak hodi ohin loron TL sai nasaun independente ida.ekipa JN-Dário
Jornal Nacional
Sem comentários:
Enviar um comentário