KOMBATE KORUPSAUN TENKI KUMPRI TEMPU

Tipu korupsaun ne’ebé boot liu hodi fó impaktu halo korupsaun sai buras  maka koruptu osan no tempu. Hahalok koruptu ne’e sai tiha ona hanesan moras boot ida ba timoroan.

“Korupsaun tempu ne’e katak ema ida viola oras serbisu hodi la kumpri nia dever hanesan serbisu na’in no oras serbisu ba halo fali buat seluk,” lia ne’e hato’o hosi Xefi AED (Assosiasaun Estudante Departementu) Língua Portugeza, Alcino Moniz, iha intervista eskluzivu ho jornalista Matadalan (MTD), David Fernandes, iha Kampus Induk Liceu, Sesta (24/07/2015) ne’e.

MTD: Tuir Xefi nia haree, Timor-Leste agora dadaun  korupsaun iha parte saida maka buras liu?

Tuir ha’u nia haree tipu korupsaun ne’ebé buras liu iha Timor-Leste maka koruptu osan no tempu.

Korupsaun hanesan tiha ona moras ida ne’ebé maka nasaun hotu-hotu sente, tanba ne’e, atu kombate korupsaun, xavi maka labele halimar ho tempu.

Korupsaun tempu ne’e katak, ema ida viola oras serbisu hodi la kumpri nia dever hanesan serbisu na’in no oras serbisu ba halo fali buat seluk.Tanba ne’e, Estadu labele tolera ema sé de’it maka involve iha hahalok Korupsaun, Koluzaun no Nepotizmu (KKN) tanba hahalok ne’e viola ema nia direitu.

MTD: Públiku mensiona katak sidadaun ne’ebé maka la kumpri tempu no promesa serbisu, ne’e katak inklui mós korupsaun. Tuir xefi nia hanoin, ida ne’e korupsaun?

Sim. Hanoin hosi públiku ne’e klaru. Loos duni ida ne’e korupsaun. Dala barak lei iha tiha maibé koruptór sira ne’e ema matenek na’in ohin sira uza meius ida no aban uza fali meius seluk, tanba ne’e atu afeta ka lae, lei maka tenki forte.

MTD: Estadu gasta orsamentu 2 miloens ba Komandu Operasaun Konjunta (KOK) hodi buka tuir grupu Mauk Moruk (MM) maibé seidauk hetan. Gasta osan boot maibé seidauk atinji objetivu, karik ida ne’e mós korupsaun?

Klaru katak ida ne’e korupsaun . Hanesan  mídia fó sai iha jornal públiku katak orsamentu ne’ebé uza hodi halo operasaun ba MM ne’e ho totál 2 miloens, maibé to’o agora seidauk kaptura grupu ne’e. Ida ne’e ita bele dehan korupsaun ba tempu.

Tanba saida maka ida nee tama kategoria korupsaun tempu? Tanba dalabarak ita nia forsa sira ba iha ne’ebá la’os halo serbisu full time, maibé la’o ba mai de’it to’o ikus laiha rezultadu. Ita halo korupsaun tempu tanba saláriu ho perdiam la’o nafatin, maibé kapturasaun la akontese.

MTD: Esteitmentu hosi parte seluk katak ne’e la’os korupsaun, maibé kestaun tékniku. Ita boot nia hanoin oinsá?

Iha parte ida kestaun polítiku no ita ko’alia kona-ba korupsaun iha parte ida tama mós iha kategoria korupsaun. Tanba, tuir planu prosesu kapturasaun tenki iha fulan 2 (rua) nia laran, maibé to’o oras ne’e seidauk kaptura, ne’eduni  iha parte ida ita halo tiha ona korupsaun ba tempu.

MTD: Oinsá ho ita boot nia observasaun ba vontade polítika hosi polítikua na’in sira kona-ba kombate korupsaun?

Ko’alia kona-ba vontade polítika ita nia riin seidauk metin, tanba sé riin ne’e metin entaun ita labele husik instituisaun Komisaun Antí Korupsaun (KAK) dependente fali ba governu. Tuir loloos KAK tenki hamrik mesak para fó espasu ba KAK hodi bele ko’alia ho onestidade.

MTD: Ko’alia kona-ba lei, públiku kestiona katak Parlamentu Nasionál durante ne’e la hatudu seriedade kona-ba kombate korupsaun, tanba iha palku polítika nia leten hatete katak tenki kombate korupsaun, maibé lei anti korupasaun rasik la aprova to’o ohin loron.

Ko’alia kona-ba lei atu aprova ou lae, ne’e dever Parlamentu Nasionál (PN) no PN maka hanesan reprezentante povu tomak entaun sé públiku hotu eziji ona Parlamentu hein tan saida.

Tanba ne’e maka kestionamentu públiku nian ne’e iha razaun, tanba realidade hatudu katak lei funsiona de’it ba povu ki’ik sira. Povu kuandu  eziji ba sira atu aprova Lei Antí Korupsaun (LAK) entaun sira konsidera povu nia lian ne’e laek no leet de’it.

Sistema kombate korupsaun seidauk di’ak, tanba sistema ne’e di’ak ona entaun ema barak ona maka oras ne’e ba toba tiha ona iha prizaun Bekora.

Ita haree membru governu na’in hira ona maka ba tama prezaun Becora? Sira balu halo korupsaun ba toba iha Bekora fulan rua 2, tolu 3 de’it simu indultu hosi Prezidente Repúblika hotu sira sai lakon tiha. Ne’e hatudu katak seriedade hosi  lideransa laiha. (*)

Matadalan