EMILIA LABELE INVENTA HODI DEFENDE-AN

Reprezentante povu iha Parlamentu Nasionál (PN), husu ba eis Ministra Finansas, arguida Emilia Pires atu labele inventa sasan hodi defende-an husi aktus ne’ebé mak nia komete.

Deputadu Francisco Branco husi bankada FRETILIN dehan, arguida Emilia Pires ne’e emosional liu, tanba agora nia la’os Ministra ona.

“Emilia Pires labele mai inventa fali buat oi-oin atu defende-an, tenki koopera ho justisa. Uluk nia sei Ministra, nia hala’o buat hotu-hotu dehan di’ak, lei di’ak, konstituisaun di’ak, agora nia hetan problema husi lei ne’e duni, nia dehan lei ne’e lalos fali ona,”lamenta Francisco Branco ba JN-Diário iha PN, Tersa (24/01).

Branco dehan, hanesan ema Timor oan, tenki tau-an hanesan Timor oan hodi respeita konstituisaun RDTL no respeita lei sira iha Timor Leste, tanba uluk nia sei ministra, lei barak sira mak halo rasik.

“La’os ita hetan problema ona, ita kestiona buat hot-hotu de’it, Timor Leste nia sistema justisa independente, laiha intervensaun polítika husi de’it ba desizaun eskluziva husi kna’ar juiz sira,”katak nia. Tanba ne’e nia husu ba Emilia atu fila fali mai Timor Leste hodi hetan konsiderasaun para bele sai dignu hanesan sidadaun ida Timor Leste ninian.

“Se lae ema hot-hotu sei hakribi, tanba uluk dehan buat hotu di’ak, kuandu ita hetan susar dehan buat hotu ladi’ak ona. Entaun atu hetan apresiasaun husi sidadaun hotu-hotu nian, di’ak liu koopera de’it ho justisa,” dehan Branco.

Deputadu husi bankada FRETILIN ne’e dehan, Emilia labele inventa buat oi-oin, tanba autor justisa sira iha Timor Leste loron-loron halo justisa ba prosesu hotu-hotu.

Nune’e  mós, Xefi bankada FRENTI MUDANÇA, José Luis Guterres, hatete katak, nia respeita Tribunal no orgaun justisa sira-nia kna’ar.

“Maibé ita ida-ida haree iha nia ponto de vista, ha’u mós iha esperiensia tribunais, ha’u respeita tribunais  sira, ita-nia juiz sira halo esforsu barak desde independensia to’o ohin loron, ita bele dehan katak, ema sira ne’e kompetensia hanesan,”katak nia.

José Luis dehan, tuir nia haree, durante ne’e juiz sira foti desizaun di’ak tebes ba kualker kazu ida.

“Ha’u fiar justisa iha ita-nia rai laran, ha’u hein de’it katak, kazu Emilia Pires ne’e ida-ida mak deside saida mak atu halo tuir lideransa ida-ida ninian,”relata José Luis.

Hatan kona-ba iha karta aberta ne’ebé Emilia husu ba Prezidenti Repúblika atu kria ekipa internasionál ida hodi halo ezaminasaun ba nia kazu, José Luis  Guterres dehan, karta ne’e diriji ba Prezidenti Repúblika, entaun Xefi Estadu mak bele responde.

Alen de ne’e, Xefi bankada CNRT, Natalino dos Santos mós dehan, Emilia nu’udar sidadaun ida, nia mós iha direitu atu halo apresiasaun ruma liu husi kualker meius ida.

“Ita Estadu demokrátiku, normal ema atu halo apresiasaun hodi fó nia hanoin, sujestaun no nia krítikia, ha’u labele Emilia dehan arguida, tanba la’os ha’u nia kompetensia,” katak Natalino.

Nia hatutan, kuandu Emilia Pires konsideradu hanesan arguida, oras ne’e dada’uk nia labele halai ba rai liur, maibé iha de’it rai laran.

“Kona ba nia kazu ne’e, tribunais, prokuardor jeral mak responsalibilidade ba ida ne’e,” katak Natalino dos Santos.

Hatan kona ba Emilia Pires mós husu ba Prezidenti Repúblika atu kria ekipa internasionál ida atu halo ezaminasaun ba nia kazu, Natalino dos Santos dehan,  Emilia nia karta ne’e la los.

“Se Prezidenti Repúblika la’os nia kompetensia atu kria ekipa, nusa mak nia haruka fali karta ne’e ba Prezidenti Repúblika. Anggaplah karta ne’e tidak kena sasaran, ida ne’e la’os substansia ba ita atu ko’alia,”dehan Natalino.

Emilia Pires laiha direitu

Husi sorin seluk, Diretór Ezekutivu Organizasaun Não Governamental (ONG), Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro hateten katak, eis Ministra Finansas (ex-MF), Emilia Pires nu’udar aguida ona laiha direitu atu hakerek fali karta aberta ka protesta oi-oin ba órgaun soberanu sira, hodi esplika konaba ninia kazu.

“Emilia Pires nu’udar ona arguida, nia laiha direitu atu haruka fali karta aberta ba órgaun seberanu, korespondénsia hotu-hotu arguida nian, nia advogadu maka halo. La’os arguida ida mak direta halo fali karta ba órgaun soberanu sira. Hanesan arguida ida, sé mak reprezenta nia? Advogadu. Lamentasaun hotu-hotu tenki aprezenta ba nia advogadu depois advogadu hodi halo defeza iha tribunal no nia tenki mai kopera ho justisa, la’os iha tiha liur depois hakerek karta protesta oi-oin ne’e sala,” hateten Diretor Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro, ba jornalista sira Tersa (24/01/2017) iha ninia knar fatin Farol-Dili.

Nia dehan tan, tribunal ho órgaun soberanu seluk ne’e labele tolera Emilia nia hahalok ne’e, maibé Estadu tenki buka meius hodi rezolve tiha problema ne’e hodi labele mosu fali precidenti ka lisaun sira hanesan iha tempu oin mai.

Nia dehan, ema hotu-hotu ne’ebé komete sala kontra lei tenki kopera ho justisa, hodi halo prosesu julgamentu, nasaun ne’e iha sistema rasik.

No sistema mak tenik Manuel Sarmento, sé ema ruma halo sala kontra lei, nia prosesu primeiru ba iha TDD, wainhira iha primeiru instansia TDD la simu, nia bele halo rekursu ba  Tribunal Rekursu, maibe saida maka akontese ba kazu arguida Emilia Pires ? arguida ne’e rasik lakohi kopera ho justisa depois nia husu fali buat seluk ne’e lalos,”afirma Manuel Monteiro.

“Hanesan nasaun soberanu ida labele tolera ho kazu sira hanesan ne’e, tanba ema ida hanesan Emilia Pires bele halo fila fali sistema rungu ranga hanesan ne’e, nia koko atu sobu ita nia órgaun soberanu hat ne’e”, katak Manuel Monteiro.

Tuir Manuel Monteiro katak, arguida hanesan Emilia Pires ne’e, di’ak liu órgaun soberanu sira tenki lori nia (arguida, red) mai hodi kumpri desizaun ne’ebé tribunál hatun ona.

“Karik nia la simu desizaun TDD nian ne’e, mai iha ne’e halo koperasaun no prosesa tan kazu ne’e ba iha Tribunal Rekursu, so ida ne’e maka ita bele kontinua hametin justisa iha ita nia rain. Emilia Pires  nia hatudu momos katak nia nega tiha ona ita nia rain, nia nega tiha ona povu ne’e, nia tenki hatan ba aktu krimi ne’ebé nia halo, osan ne’ebé hodi sosa kama ne’e osan povu ninian,”argumenta Manuel Monteiro.

Iha sorin  seluk, Diretor ezektivu, ONG Asia Justice And Rights (AJAR), José Luis Oliveira mós esplika katak, tuir lei, ema ida sai arguidu ka arguida ona, nia direitu barak Estadu limita ona, só direitus humanus balun deit mak sei respeita, direitu ba moris, direitu ba livre husi tortura no direitu ba tratamentu saude ne’e sei iha, mas sira seluk Estadu limita hotu ona.

Tanba ne’e nia esplika katak, dala ruma ema ida sai arguidu ka arguida nia  bele hetan prizaun preventiva, nia bele hetan Termu Identidade Rezidensia (TIR), nune’e mos membru Governu ne’ebé komete krimi ho modura penal liu tinan 2, ninia imunidade ne’e automatikamente ne’e Estadu hasai ona, se menus husi tinan 2 Parlamentu Nasional mak tenki hasai.

“Tuir lei ne’ebé ha’u hatene, nia laiha direitu atu halo politiza fali tribunal, sa tan  agora tenta atu la respeitu no defama tribunal dehan laiha kompetente, depois nia la kumpri, nia la kumpri ordem tribunal deit mós krimi ona, tanba ne’e maka ita haree MP aumenta rekursu hodi  aumenta nia tinan prizaun husi tinan 7 sae ba tinan 10, tanba nia komete tan krimi ida des obidensia.Tuir lei nia laiha direitu atu haruka fali karta aberta ba orgaun soberanu sira iha rai ne’e, tanba wainhira nia sai ona arguida, nia iha direitu hanesan ema bai-bain, nia tenki partisipa iha prosesu ne’e, se karik nia la satisfeitu ho  desizaun  Tribunal Distrital Dili nian nia tenki halo rekursu ba  Tribunal Rekursu,”haktuir Diretor AJAR.

Antes ne’e iha loron 20 Dezembru 2016, TDD hatun ona leitura akordaun hodi aplika pena  prizaun tinan hitu (7) ba arguida Emilia Pires nudar eis Ministra Finanças, no prizaun tinan hat (4) ba arguida Madalena Hanjam nudar eis Vice Ministra Saude, tanba arguida nain rua komete krimi partisipasaun ekonomia iha negosiu ne’ebé previsitu iha artigu 299 kodigu penal Timor-Leste numeru 02 relasiona ho projeitu sosa kama ba Hospital Nasional Guidu Valadares no Hospital Referal sira.cos/des

Jornal Nacional