Tinan 500 & Tinan 40

Komemorasaun tinan 500 evangelizasaun iha Timor-Leste no tinan 40 Proklamasaun RDTL nu’udar reflesaun ida ne’ebé bele lori timoroan ida-idak hodi haree ba passado (loron horiseik) no loron ohin nian no mós fihir ba loron aban nian.  Haree ba tempu uluk nian no haree ba ita nia istória nu’udar povu ida, Timor ne’e hetan naroman katak hatene loloos Maromak no mós hatene lee no hakerek tanba misionáriu sira be husik tiha sira rain hodi lori kruz no mós siensia mai ita (liu-liu iha evangelizasaun).

Ema ida la helik. Evangelizasaun lori naroman no lori matenek ba povu Timor maibé lori mós naroman no matenek ne’e hodi halo povu sai atan wa’in-wa’in. Povu wa’in lakon ninia identidae nu’udar timoroan tanba de’it matenek-na’in sira lori siensia hodi hamihis povu Timor-Leste nia identidade kultural. Ema wa’in dehan komemorasaun ne’e sei afirma ita nia identidade nu’udar timoroan no hametin Toimor-Leste nia kultura. La dehan sala. Maibé la sala dehan mós katak la ho evangelizsaun mós povu Timor-Leste matenek nanis ho sira nia identidade no matenek nodi halao sira nia kultura rasik nu’udar povu ida ne’ebé matenek no kuñese Maromak liu-hosi Kultura.

Hori beiala nanis, povu ida ne’e besik no hatene nanis Maromak. La sala dehan, povu ida ne’e halo sira nia uma lulik iha foho leten sira ne’e para sira bele besik Maromak no besik Lalehan. Tanba ne’e, wainhira misionáriu sira lori evangelizasaun tama iha Timor, povu ida ne’e fasil hodi koopera. Atu dehan sala ka loos, naroman no matenek hosi misionáriu sira ne’e mós loke timoroan sira be matenek nia neon hodi kontra autoridade Portugal atu kaer kuda talin rasik. Tanba ne’e, wainhira polítika Portugal naksobu, iha 28 Novembru 1975, unilateralmente deklara proklamasaun RDTL ba dahuluk. Hakarak ukun rasik-an hosi kolonial nia ukun.

Oras ne’e, iha komemorasaun tinan 500 evangelizasaun iha Timor-Leste, estadu governu Timor-Leste gasta osan 1,7 mill hodi halo festa. Hosi orsamentu lubun ida ne’e, balun gasta ba infraestrutura sira ne’ebé espesífiku atu selebra tinan 500 ne’e maka monumentu Lifau ninian ho tan Jardim ida iha Pante Makassar. Luxu tebes. Iha monumentu Lifau kompleitu ho ró no estátua misionáriu sira nian ne’ebé halo hosi besi-riti. Furak no kmanek tebes. Oinsa ho monumentu Proklmasaun RDTL? Karik, estadu no governu Timor-Leste sei halo monumentu Proklamasaun RDTL hodi hafutar ho estátua Avo Francisco Xavier do Amaral ne’ebé proklama RDTL (28 Novembru 1975) hamutuk ho estátua sira seluk hanesan estátua misionáriu sira nian ne’ebé hatuur iha monumentu Lifau? Parabens ba komemorasaun tinan 500 evangelizasaun iha TL no tinan 40 Proklamasaun RDTL. (Cassimata)

Matadalan