Programa Lian Materna Iha Progresu Diak

Prestasaun estudantes ne’ebe hola parte iha programa multi lingua bazeia ba lian inan iha progresu signifikate, liu –liu sira nia abilidade hakerek no lee, tuir rezultado avaliasaun final ba implementasaun.

Sekretaria Ezekutivu Komisaun UNESCO, Angelina Sarmento hateten depois tinan tolu implementa, labarik sira ne’ebe aprende ho lian inan iha eskola, nia nivel konesementu ba siensia no abilidade lee diak liu duke sira ne’ebe uza lian oficial. 

“Eskola uza lian ne’ebe labarik sira lahatene halo labarik sira tauk ba eskola no lafiar aan, maibe uza lian ne’ebe labarik sira koalia lor-loron iha uma, halo sira sente komfortavel hodi espresa sira nia aan, koalia no aprende hahu husi lian inan, neineik sira bele aprende tan lian seluk,” nia hateten. 

UNESCO hanesan organizasaun international ida ne’ebe asumi mos responsabilidade ba implementasaun programa ida ne’e.

Programa ne’e hanesan projetu pilotu ne’ebe hahu implementa uluk iha eskolas ensino baziku 10 iha munisipius tolu; munisipio Lautem (lian Fataluku), Manatuto(Galolen) no Regiaun Autonomia Espesial Oe-Cusse (Baikeno).

Iha tinan 2013, governu deside introdus lian maternal iha edukasaun,ho objetivu atu hadia kualidade ensino aprendizajen, liu –liu hasa’e abilidade estudantes nian iha lee no hakerek.

Lian ofisial Timor –Leste mak lian Tetum no Portugues, maibe iha rai laran ema koalia lian kuaze 30 resin. Labarik barak bo’ot mai koalia sira nia lian inan tanba ne’e sira laiha kapasidade atu komprende lian ofisial diak liu, espesifiku lian Portugues.

 

Tuir kurikulum nasional liga ba lian inan nian, nia hateten hahu husi pre-escolar klase A to’o B hanorin ho lian inan, no wainhira tama ona iha ensino baziku klase 1-2 uza lian inan hodi introdus materia sira iha Tetun no Portugues ba estudantes. Enkuantu bainhira tama klase 3 nafatin uza lian inan sai intrumentu maibe estudantes barak liu aprende iha lian Tetun no Portugues, liu –liu iha koalia no hakerek.

No kuandu to’o ona iha klase 4-5, nia dehan la uza ona lian inan, maibe estudante sira sei aprende ho lian Tetun no Portugues.

Nia dehan introdus lian inan iha edukasaun la’os buat aat ida, tanba tuir nia iha nasaun dezenvolvidu sira hanesan Korea no Filipina mos primeiru uza uluk lian inan hanorin labarik sira depois mak hakat ba lian seluk inklui Ingles. 

Alende ne’e, objetivu seluk mak atu prezerva kultura liu-liu lian kada munsipios, nune’e lian inan sira ne’e labele lakon iha futuru mai. 

Iha parte seluk Diretora Ezekutivu Forum Organizasaun Non Govermental Timor –Leste (FONGTIL), Arcenio Pereira konsidera programa ne’e diak no husu atu kontinua tanba bele ajuda hasa’e labarik sira nia konesementu ba siensia.

“Importante tebes atu labarik sira bele kompriende diak liu siensiais sira no pezerva mos lian inan tanba se la’e ita nia lian sira ne’e bele lakon,” nia hateten.

Tuir nia, susar bainhira uza deit lian oficial hanorin labarik sira tanba labarik liu –liu iha area rural, sira la hatene koalia lian Tetun, pior liu lian Portugues.

Entretantu Ministru Edukasaun Antonio da Conçeicão, hateten projetu ne’e diak intermus partisipasaun labarik iha aula diak tebes no komunikasaun entre profesores ho alunus mos diak. 

Nia dehan tanba labarik sira sente livre atu espresa sira nia aan, maibe presiza investimentu bo’ot atu halo estensaun ba eskola seluk. 

“Seidauk iha desizaun atu halo estensaun ba iha teritorio, ita tenke haree mos kapasidade linguistiku Timor nian tanba ita iha lian inan kuaze 32 ne’ebe populasaun sira koalia,” nia hateten. 

Nia hateten, aprosimasaun profesores mak tenke implementa politika multi lingua hodi tulun labarik sira intende siensiais ne’ebe iha, maibe importante tenke mantein ho lingua oficial.

Nia hateten, governu esforsu hela atu hadia kualidade profesores sira nian hodi halo aprosimasaun ne’ebe mais diak no efetivu liu tan ba labarik sira, liu –liu atitude no komunikasaun ho alunus.

The Dili Weekly - Paulina Quintão