Politika subsidiu halo dezempregu iha fator produsaun

DILI - Politika governu hodi fo subsidiu ba iha povu Timor-Leste la’os lori rezultadu diak maibe hamosu baruk-ten atu halo servisu. Politika fo subsidiu ne’e hodi halo dezempregu iha fator produsaun tanba povu fasil hetan osan husi governu duke halo servisu foin bele hetan osan. “Ema dehan servisu maka’as atu halo saida? Hein deit iha ne’eba simu deit ona halo tan saida? Portantu ita kria diskursaun ida iha ema nia mentalidade halo ema labele servisu ona, sosa fos baratu liu duke kuda hare tanba osan iha bolsu.

Mas osan (subsidiu) laiha ona atu sosa fos baratu mos la konsege entaun o tenke kuda o nian rasik ida ne’e mak hau dehan nia iha impaktu nia bele promove no mos bele distorsiu,” dehan ekonomista Rui A Gomes  ba BT iha Hotel Novu Turismu kinta – feira (30/07). Husi kualker intervensaun governu, tuir Rui Gomes, sempre iha nia impaktu, bele positivu no negative. Impaktu positivu husi subsidiu mak aselera ekonomia. Maibe nia impaktu ida fali nia bele diskursaun ho intervensaun nee rasik ezemplu  oras ne’e dadaun politika governu hatete sidadaun tenke serbisu maka’as hodi kontribui ba iha dezenvolvimentu.

Hare husi faktu refere Rui Gomes hatete oras ne’e dadaun povu barak mak abandona nia rai tanba impaktu husi politika governu fo osan  maske  agora atu promove ema atu servisu maka’as maibe osan ne’e monu iha ema nia liman fasil. Tan ne’e nia dehan tempu to’o ona atu TL kolia no servisu  tanba iha reuniaun sira kolia barak tebes maibe nia efeitu iha ekonomia ki’ik oan tebe-tebes liu-liu iha area makro buat ne’ebe mak afeita  TL  nia procura agregada ho mos oferta agregada. “Agora dadauk iha Timor Leste iha deit politika orsamental ita seidauk iha politika monetaria tanba ita sei uza (osan) ema nian entaun ida ne’e afeita ba iha ita nia procura agregada,” dehan nia.

Nia dehan husi parte seluk hare ba iha nivel presu, kustu produtu potensia, TL nia mao de obra no kapital  ne’ebe temi bara-barak ona ne’e mos afeita ba iha nia supply. Ekonomista sira  bai-bain sukat ida mak sukat produtu internu brutu ka Goals Domestic Product  (GDP) ida fali mak empregu ho dezempregu. “Ita hatene katak ita nia dezempregu iha rai laran ne’e iha oin rua, dezempregu ema no mos dezempregu fatores de produsaun. Rai sira ne’e ema abandona tiha ona tanba politika intervensaun ne’ebe kria disturbasaun,” katak nia.

Tan ne’e governu nia intervensaun bele promove ekonomia no bele distursaun iha ekonomia, distursaun ida mak traferensia publikas osan ne’ebe fasil tama iha ema nia bolsu halo ema baruk-ten hodi abandona sira nia rai tan deit simu  $30, $50 dollar no $100 dollar kada fulan. “Entaun dezempregu iha fator de produsaun  no rai ne’e ita abandona hela, ekipamentu ne’ebe mak sosa atu halo ita nia servisu sai furujin tanba ita la utiliza. Tan ne’e problema ida nee ita tenke hare problema nia hun nee iha ne’ebe?” nia kestiona.

Husi ida ne’e Rui mos dehan tan katak  hare presu no inflasaun, TL nia inflasaun iha epoka ida aas teb-tebes signifika afeita negativamente ba ema sira nia ne’ebe produs, kuandu deflasaun agora dadauk nee menus 0,2% ne’ebe  ladiak ba iha ekonomia tanba halo ekonomia toba dukur liu ona tan ne’e inflasaun por volta 2% ou 4% hakarak mantein kresimentu ekonomiku ida por volta 5%. Tan ne’e nia dehan politika ida ne’ebe diak ba iha rai ida nia tenke  prense buat balu mak hanesan alto nivel emprego  tanba politika ne’ebe mak TL  iha la kria empregu hodi halo joven sira halai ba iha rai liur.

“Kuandu politika makro ekonomia ida ne’ebe diak tenke halo empregu nee sai hanesan sentru ba iha politika ne’e rasik. Bainhira joven ida hotu tiha nia eskola iha sekundariu, S1 halo hotu tiha nia eskola tur iha estrada ninin nee dezempregu ida perigu la halimar tanba joven nee nia futuru lakon tiha ona tanba ne’e ida ne’e tenke tau atensaun,” afrima nia. Nia mos dehan tan katak governu tenke buka atu estabiliza presu sasan sira iha merkadoria hodi bele kontrola inflasaun labele sae. Tenke kria eklibru iha balansu komersial liu-liu kona ba importasaun. 

“Kresementu ida ne’ebe mak sustentavel tanba ita nia kresmentu agora dadauk nee tanba papel governu nia ne’e mak makaas liu, liu husi projetu governu tanba kresmentu ekonomia hanesan mos ezekusaun orsamentu. Wainhira ezekusaun orsamentu tun kresimentu ekonomia mos tun tanba agora dadauk kresimentu ekonomia TL por volta 2%. Ida ne’e perigu teb-tebes ba ita nia ekonomia  ema atu mai investe mos susar la halimar,” hatete nia. 

Iha parte seluk nia fo apoiu ba politika governu nian iha area industrial. Maibe nia fo hanoin keta haluha meio ambiente tanba kuandu halo nia politika industrial ida nia sempre kria estranalidades. Estranalidade bele positivu  no negative. Se negativu sei kria kustu todan ida ba TL rasik no tentadu ida nee objetivu diak ba politika makro ekonomia nian seidauk konsege hare eklibru iha objektivu sira nee.

Tanba TL  nia produtu interno bruto daudauan tuir kontas nasional foin mak 4,1 billaun   iha GDP  no 26% ka ita nia kosar ben no restu nee mina rai  $3036 billoes (73,1%) no mina rai TL  la esporta maibe ita esporta deit kafe no mina rai  TL  hetan deit impostu no royalti. Hare husi numeru ne’ebe mak iha  tuir nia katak setor privadu nia papel importante liu tanba hare husi tinan 2000  to’o agora iha  Produtu Interno Brotu (GDP) kiik tebes no hare ba iha kresmentu ekonomia per kapita TL  mos kiik tebes halo komparasaun ho Indonesia tanba Indonesia agora $3 mill ona   hatudu katak maske kresimentu ne’e sae maibe nei-neik teb-tebes tanba mina laos Timor Leste nia kosar ben.

“Husi ita nia produtu interno bruto 2013 minarai domina 73%, seitor agrikultura mak ita nia tulang punggung 5% ne’e signifika ita nia produsaun subsistensia ita seidauk produs ba iha merkadu. Ita hare ama sira faan iha estrada ninian sira ne’e laos supres maibe tanba presiza $2 ka $5 sira nee hodi bele sosa labarik sira nia roupa ou sapatu ne’e perigu lahalimar,” dehan Gomes. Se TL nia povu 75% moris husi produsaun TL lalika halo industrilizasaun, industrilizasaun la akontese enkuantu TL la aselera produsaun no masa agrikultura tanba laiha istoria frastrec  no uniku  hodi nate tuir Nasaun Singapura tanba Singapura lori tinan 35 hodi halo prosesu refere  tanba nia investe makas iha kakutak, skill, capacity hodi iha displina makas teb-tebes.

Tuir estatisitika ne’ebe nia hatudu katak hare ba iha manufactura (0%) atu ba iha 5% presiza tinan 10 nia laran , kontruksaun 5%, whole sale and retail 5%, IT 2% Financial no Insurece 0%, Real Estate 2%, Profesional, Scientific services 1% ,administrasaun publiku ne’ebe la fo osan no gasta osan 6% ne’ebe sae makas tebes  no seluk tan 1%. Tan ne’e presiza halo mudansa radikal teb-tebes no presiza makas hodi atinji mehi ne’ebe mak Timor Leste iha. 

Alende ne’e mos kona ba iha lina importasaun  no esportasaun ne’ebe mak Timor Leste iha liu-liu iha balansu Comersial hahu iha tinan 2004  to’o iha tinan 2014 Importasaun nia numeru boot liu halo komparasaun ba iha esportasaun tanba iha importasaun iha tinan 2011 Timor Leste importa hamutuk  $318683 milloens dollar no iha tinan 2014 importa  $983876 milloens dollars no iha esportasaun iha tinan 2011 TL nian hamutuk $11923 milloes no iha 2014 hamutuk  $ 13646 milloes dollars.

Hare ba iha komparasaun Timor Leste ho asia Pasifik ne’ebe halao negosiu ( Ease of doing Business ) iha tinan 2015 Timor Leste iha 172 pais sira seluk mak hanesan Malaysia iha numeru 18, Portugal 25,Tailandia iha urutan 26, Filipna 95 Indonesia 114 miamar 177 no bainhira TL atu sae to’o iha 150 difisil teb-tebes tanba 48% foin mak Timor Leste alkansa.

Tan ne’e nia husu ba iha governu Timor Leste tenke definia lalais politika komersial no industria ba Timor Leste, promove Investimentu iha industria agro-alimentar, konsentra iha produtu lokal ne’ebe ita hatene ona, haburas no habelar liu tan produtu organiku ne’ebe iha hanesan Kafe , kakau, Baunilha , kria merkadu agrikultor liga ba centro logistivo, redus asimetia informasaun, promove investimentu iha setor turismu liu-liu ekolojiku no impontasaun bens intermediaries. (BT)

Business Timor - Pedro