ENTREVISTA ESKLUSIVU KAPRES ‘SAMALA-RUA’: “HAKARAK SAI LIDERANSA KONTINUADOR”

Kandidatu Prezidenti Repúblika (KAPRES), independenti, ho númeru sorteiu 4, José da Neves ‘Samala-Rua’ hateten katak, nia hakarak kandidata-an ba Prezidenti Repúblika, periodu 2017-2022, tanba hanesan koluna vertebrata nasaun ne’e nian, hakarak sai lidersana kontinuador ba Estadu ida ne’e.

José da Neves dehan, lideransa tuan sira, funda ona Estadu ida ne’e, tanba presiza lideransa foun sira para kontinua Estadu ida ne’e.

“Ita tenki fó kontinuidade lideransa Estadu ne’e ho responsabilidade moral no polítika. Maski ita haree iha situasaun balun preparasaun ema atu ba avansa hodi kaer kna’ar hirak ne’e ladun di’ak, maibé ita tenki prepara-an para bele kontinua asume kargu ne’ebé iha Estadu. Nu’udar Estadu no sidadaun, ita la’os manan tiha independensia i depois ita la kumpri ka ezerse ita nia responsabilidade polítika ba Estadu, tamba ne’e ita tenki brani deklara-an prontu no iha korajen hakat ba kna’ar sira ne’ebé mak iha Estadu”, hateten José das Neves (JdN) iha entrevista eskluzivu ho Jornalista Jornal Nacional Diário (JND) Isaias dos Santos Fernandes foin lalais ne’e iha Knua Samala-Rua Palaço Díli.

Tuir mai ami hatun kompletu entrevista KAPRES José da Neves ‘Samala-Rua’.

JND: Razaun saida mak motiva ita boot hakarak kandidata-an ba Prezidenti Republika?

JdN. Razaun prinsipal maka Estadu nia tinan boot liu ema ida-idak nia tinan, ita presiza prepara-an atu hakat ba kontinua lideransa Estadu ne’ebé mak la’o tiha ona, fó kontinuidade lideransa Estadu ne’e responsabilidade moral no polítika lider no sidadaun hotu-hotu nian, maski ita haree iha situasaun balun preparasaun ema atu ba avansa hodi kaer kna’ar hirak ne’e ladun di’ak, maibé ita tenki prepara-an para bele kontinua asume kargu ne’ebé iha Estadu. Nu’udar Estadu no sidadaun, ita la’os manan tiha independensia i depois ita la kumpri ka ezerse ita nia responsabilidade polítika ba Estadu, tamba ne’e ita tenki brani deklara-an prontu no iha korajen hakat ba kna’ar sira ne’ebé mak iha Estadu. Tamba ne’e mak ha’u nia moto ba kampaiña ne’e ha’u tau korajen no prontidaun i depois ba oin ita tenki ser sensibiliza no hanoin fila fali katak povu mak nain ba Estadu ida ne’e, entaun povu nia kbiit ida atu bele kontribui liuhusi eleisaun jeral ne’e tenki mai duni husi nia-an rasik, tamba nia mak nain hodi hili sé mak atu ukun.

JND. Bele esplika ita boot nia preparasaun  hodi kompete eleisaun prezidensial nee?

JdN. Ha’u prontu ona no ha’u bele la’o to’o agora ne’e. Ida-idak la’o halo esforsu ba ninia objetivu polítiku para bele manan atensaun, apoiu no votus husi povu. Ne’ebé pesoalmente ha’u la haree sira hanesan fatór kompetetivu mai ha’u, maibé ida-idak halo nia esforsu para bele hetan apoiu husi públiku. Ita labele dehan la prontu, se la prontu lalika hamriik ba kandidatu-an ba Prezidenti, ne’ebé ami prontu nafatin mak sei bele la’o too agora ne’e.

JND. Nu’udar kandidatu ba Prezidenti da Republika, oinsa senhor nia vizaun no misaun ba oin, karik eleitu ba Prezidenti?

JdN. Prezidenti la halo difinisaun ba misaun no vizaun, objetivu Estadu ninian ne’e maka Prezidenti tenki luta, atu forma buat ida mai husi objetivu Estadu, katak la halo misaun ketak ida. NGO mak sempre hanoin vizaun no misaun. Maibé Estadu iha tiha ona ninia difinisaun ba objetivu Estadu nian, dalan oinsa mak atinji objetivu ne’e iha tiha ona, fahe ba órgaun lubuk ida. Prezidenti nia kompeténsia lubuk ida, nia funsaun lubuk ida, ha’u temi ne’e nia misaun mak ne’e, símbolu no garante independensia ba Estadu, símbolu no garante unidade nasional, símbolu no garante funsionamentu demokrátikas nu’udar komandante supremu das forsas defeza, haree ba aspetu seguransa no defeza, maibé la’os Prezidenti mesak, nia hamutuk ho órgaun soberanu sira seluk, Governu, Parlamentu no iha mós ligasaun ho Tribunais. Prezidenti nia kompeténsia oituan de’it, nia kompeténsia ezekutivu iha oituan, maibé iha ligasaun ho soberanu sira seluk.

JND. Oinsa ho programa prioridade ne’ebé sei hato’o iha kampaña Prezidensial?  

JdN. Iha matéria lubuk ida ne’ebé relasiona ho kompeténsia Prezidenti Repúblika nian rasik, kompeténsia Prezidenti Repúblika ho órgaun sira seluk ka instituisaun Estadu nian i matéria sira ne’ebé mka relasiona mós ho kna’ar hanesan Prezidenti iha âmbitu seguransa defeza, tamba Prezidenti da Repúblika mós hanesan komandante supremu forsa militar nian. I depois matéria ne’ebé mak relasiona mós ho relasoens internasionais, tamba Prezidenti mós halo kna’ar ruma relasiona ho ninia misaun diplomátika ne’ebé reprezenta xefi Estadu iha rai seluk.

JND. Modelu kampaña oinsa mak sei opta hodi hato’o ita nia komprimisu polítiku?

JdN. Modelu kampaiña ita halo mak dor to dor, depois iha komísiu, iha distribuisaun materiais iha kampaña, bele halo diálogu ho komunidade no aprenzenta mós video balun.

JND. Oinsa ita boot nia polítika rejional no internasional, karik eleitu sai Prezidenti?

JdN. Ida ne’e tenki serbisu hamutuk nafatin ho Governu, tamba nia hanesan órgaun ida ne’ebé hala’o polítika jeral Estadu nian, Prezidenti reprezenta Estadu iha kestoens balun, liu-liu ida ne’ebé relasiona ho asuntu seguransa ho defeza. Maibé iha asuntu lubuk ida ne’e mak liga ho relasoens internasionais ho país sira seluk, Prezidenti tenki halo komunikasaun di’ak nafatin ho Governu para bele kaer kna’ar ida ne’e hamutuk.

JND. Prezidenti osan laiha, tamba sa señor hakarak kandidatu-an ba kargu ne’e? Oinsa fahe tempu ho familia?

JdN. Estadu mak tau osan ba, maibé tenki iha planu di’ak, Gabineti Prezidenti nian kiik tamba Prezidenti ema ida mak institusionalidade, hanesan ema dehan unipesoal, ema ida de’it maibé instituisaun ho Gabinete kiik ida. Tékniku mak tenki barak, ema ne’ebé iha koñesimentu luan mak barak iha gabinete atu bele apoia Prezidenti hala’o nia funsaun lubuk ida ne’ebé maka konstituisaun fó ba nia. Ne’ebé osan la boot ida, ida ne’e la presiza duni osan boot, osan boot tenki tau iha Governu, tau iha órgaun sira ne’ebé mak halo servisu ba públiku no Prezidenti akompaiña órgaun sira seluk nia servisu para bele orienta nafatin ba interese públiku nian. Tenki tau orsamentu natón,  maibé ida ne’e mós planu tenki di’ak para bele aloka orsamentu ne’ebé natón ba serbisu Prezidenti nian tuir nesesidade. Ba ha’u ida ne’e bai-bain tiha ona, ha’u serbisu tiha ona iha instituisaun lubuk ida, ne’ebé ba ha’u laiha problema, la’os foin mak agora atu sai Prezidenti hodi kaer kna’ar Estadu nian. ne’ebé ita bele organiza tempu serbisu ho família.

JND. Oinsa señor nia haree konaba sistema semi prezidensial ne’ebé ita nia Estadu adota?

JdN. Ba ha’u sistema semi prezidensial ne’e di’ak, hatudu kontrola malu, signifika laiha órgaun soberanu ida mak kaer kompeténsia tomak, iha divizaun de poder, ita nia konstituisaun temi separasaun de poder no interdependénsia, katak poder ida-idak nian maibé poder ne’e kontribui hamutuk ba Estadu ida de’it. Ne’ebé semi prezidensialismu ne’e ninia importánsia ne’e mak órgaun Estadu hotu-hotu fahe poder oituan-oituan para bele hala’o nia funsaun kontrola malu. Ninia di’ak ne’e iha ne’e. Ne’ebé Governu iha kna’ar lubuk ida maibé nia la la’o mesak, Prezidenti iha kna’ar lubuk ida, maibé nia la mesak, nune’e mós ho Tribunal no Parlamentu, ne’ebé sira hotu iha interdependénsia ba malu. I sistema semi Prezidensialismu ne’e di’ak ba Timor Leste para halo kontrola malu.

JND. Oinsa finansiamentu ba kampaña?

JdN. Osan ba kampaña agora dadauk ne’e la to’o 5 mil, sei presiza tan tanba ida ne’e la to’o. Maibé ami halo esforsu para bele iha. Orsamentu mai husi kontribuisaun individual, ha’u nia osan privadu balun, kontribuisaun individuál kolega sira. Ne’ebé to’o oras ne’e seidauk iha alokasaun orsamentu husi Governu. La hatene Governu atu fó hira no bainhira seidauk hatene. Problema la’os ha’u haree ba osan, maibé ba vontade ida atu kontribui ba Estadu para atu bele halo buat di’ak ruma ba rai ne’e, tamba ne’e mak ha’u hamriik la haree ba osan.

JND. Señor bele esplika signifikadu husi kódigu Samala-Rua ne’e oinsa?

JdN. Kódigu Samala-Rua ne’e orijin ne’e mai husi Lasama, Lasama mak uza naran ne’e maibé kuandu iha masakre Santa Krúz mosu tiha, estudante Timoroan lubuk ida iha Jawa Bali halo reasaun hasoru autoridade sira iha Jakarta, i depois ema kaer sira lubuk ida, kaer mós Lasama ho responsavel RENETIL nian iha Dempasar. Kaer tiha sira ami halibur malu fila fali atu reorganiza, tamba kaer tiha sira, redi klandestina mós naksobu, ami lubuk ida halibur malu hamutuk prepara fali ekipa ida atu bele kontinua nafatin serbisu klandestina RENETIL nian atu komunika nafatin ho movimentu klandestina iha Indonésia no iha Timor, Frenti Armada, Frenti Diplomátika. Entaun ha’u desidi ha’u la uza naran kódigu ida Anin uluk iha Timor ne’e, ha’u troka fali ho Samala-Rua, ne’e signifika ha’u fila fali de’it naran Lasama ne’e sai kontráriu fali Samala i depois Rua ne’e katak segunda pesoa ne’ebé hala’o funsaun enkuantu Sekretáriu Jeral RENETIL nian Lasama iha hela prizaun, ne’ebé naran ne’e nia hun mai husi Lasama ka bele dehan segundu Lasama.

JND. Ita nia kampaña ba Prezidenti sei hala’o iha ne’ebé de’it?

JdN. Kampaña ba Prezidenti sei hala’o iha fatin 7 mak hanesan, Lospalos, Baucau, Same, Gleno, Maliana, Oekusse no ikus liu iha Díli.***

Jornal Nacional Diário